Land & Water

Doorkruist door rivieren

Als er één factor betekenisvol is geweest voor de geschiedenis van Gelderland dan is dat wel het gevarieerde landschap met zijn stuwwallen, zijn verschillende bodemsoorten en zijn grote rivieren. Nog altijd wordt het Gelderse landschap gedomineerd door de hoge en droge Veluwe met haar laaggelegen randen, de zandgronden en moerasgebieden van de Achterhoek en het Rivierengebied met zijn vruchtbare maar soms ook moeilijk te bewerken kleigronden.

Langs die gebieden stromen de rivieren als tijdloze transportroutes voor mensen, goederen en ideeën. Museum de Casteelse Poort in Wageningen vertelt het verhaal van de rijke diversiteit aan landschappen rondom de stad. Deze is omringd door twee stuwwallen, het Renkumse beekdal en de Nederrijn.

Strijd tegen het water

Naast transportroutes waren de grote rivieren ook barrières, hindernissen voor contact over en weer en waren een potentiële bedreiging vanwege het overstromingsrisico. Museum Tweestromenland laat zien hoe de inwoners in het Land van Maas en Waal eeuwenlang leefden in een gebied tussen twee rivieren. Ook in het nabijgelegen stoomgemaal De Tuut staat de strijd tegen het water in deze regio centraal. Aan de andere kant van de provincie is het Stoomgemaal Hertog Reijnout, dat het waterniveau in de middeleeuwse polder Arkemheen bij Nijkerk regelt, een bezoekje meer dan waard.

Waterlinies

De Gelderse rivieren speelden een hoofdrol in de verdediging van West-Nederland tijdens periodes van oorlogsdreiging. Zo was de negentiende-eeuwse Nieuwe Hollandse Waterlinie afhankelijk van forten op strategische plekken langs de Rijn, Waal, Lek en Maas. Aan het begin van de Nederlandse rivierdelta ligt Fort Pannerden op het punt waar Rijkswaterstaat al sinds 1771 de waterverdeling tussen de Waal en de Nederrijn (of beter gezegd: het Pannerdens Kanaal) regelt. Op de plek waar Maas en Waal samenstromen staat het middeleeuwse Slot Loevestein dat in de Nieuwe Hollandse Waterlinie ook een belangrijke vesting was. Nog in de twintigste eeuw rekende het ministerie van Defensie op de Grebbelinie, de Betuwelinie en de IJssellinie ter bescherming van het westen van het land. Voor de IJssellinie gold dat zelfs nog tot in de jaren 1960.

Watermolens

Behalve grote rivieren stromen ook tientallen beken en sprengen door Gelderland. De aanwezigheid van schoon drinkwater was bepalend voor het ontstaan van veel kastelen, zoals Cannenburch in Vaassen en Staverden op de Veluwe, langs snelstromende beken. Al in de middeleeuwen bouwden de landgoedeigenaren hier de eerste watermolens. Deze waren vanaf de zeventiende eeuw de motor van een bloeiende papierindustrie. De Middelste Molen in Loenen toont bezoekers hoe dat proces in zijn werk ging. Ook het Nederlands Watermuseum aan de Jansbeek in Arnhem is gevestigd in een oude watermolen. Hier leer je alles over de rol van water in het dagelijks leven van miljoenen Gelderlanders vroeger en nu.