Loading…

7.3 20e eeuw – Taal, kunst & cultuur

Eropuit in Gelderland

Verhaal van Gelderland - B4_T11_H4_sluitingskaart-2020-805x1024
Recreatie in Gelderland – Gelderland rond 2020. De grote variatie aan attracties, musea en evenementen trekt publiek van binnen en buiten de provincie.
Bron: Marjolein Haars (BCL Archeological Support) collectie Erfgoed Gelderland (Verhaal van Gelderland boek 4, pagina 356), CC-BY-NC

De twintigste eeuw was wat betreft taal, kunst en cultuur grotendeels een voortzetting van de negentiende eeuw. Het aantal bibliotheken, kunstacademies, musea en muziekscholen nam in rap tempo toe. Twee Wereldoorlogen hadden echter een gigantisch effect op het culturele veld. Kunst werd kritisch en reflectief. Na de Tweede Wereldoorlog groeide de welvaart in Nederland, en ook in Gelderland. Mensen hadden nu geld voor luxegoederen, vakanties en uitjes naar attractieparken of festivals. In een wereld die steeds kleiner leek te worden, gingen regio’s zich meer profileren om zo de lokale identiteit in stand te houden.

Abstraheren kan je leren

Waarschijnlijk de belangrijkste omwikkeling in de kunst van de twintigste eeuw is dat kunstenaars hun ideeën gingen uitdrukken over de wereld en over de kunst zelf. Kunstenaars als Piet Mondriaan, opgegroeid in Winsterwijk, begonnen schilderijen te maken waarop niet altijd meer dingen, plaatsen of mensen te herkennen zijn, maar die een idee van de kunstenaar verbeeldden. In 2000 ontstond uit een samengaan van verschillende kunstacademies, muziekscholen en theaterscholen de kunstopleiding ArtEZ. Veel gerenommeerde mensen uit de culturele sector in Nederland hebben hun opleiding genoten op een van de ArtEZ-scholen.

Kunst in de openbare ruimte

Een typisch fenomeen dat opkwam rond het midden van de twintigste eeuw is kunst in de openbare ruimte. Kunstwerken die de vaak eentonige stadsontwikkelingen van de wederopbouw wat moesten verlevendigen. De ‘Arnhemse school’ speelde hier een belangrijke rol in en de Arnhemse parkeerplaats De Blauwe Golven (Roermondsplein) van Peter Struycken is een bekend voorbeeld. Ook buiten de steden, langs snelwegen en op rotondes, verscheen kunst in de buitenlucht. Kunst werd op deze wijze “naar de mensen gebracht”. De in 1958 opgerichte Culturele Raad voor Gelderland speelde daarbij een belangrijke rol. Een groot Gelders kunstevenement is Sonsbeek, een openluchttentoonstelling die eens in de paar jaar plaatsvindt in het Arnhemse Sonsbeekpark. Deze formulie vond navolging in de vorm van diverse Gelderse kunstevenementen.

Verhaal van Gelderland - 7
Het kunstwerk de Blauwe Golven van Peter Struycken werd geopend in 1978. Deze kunstige parkeerplaats ligt op de plek van de voormalige haven van Arnhem.
Bron: Kunstwerk: Peter Struycken. Foto: Jeroen Diks
Verhaal van Gelderland - 7
Hélène Kröller-Müller (tweede van rechts) was in 1938 aanwezig bij de opening van het Kröller-Müller Museum, het museum dat haar collectie toont.
Bron: Bron: Kröller-Müller Museum

Grote musea

De kleine oudheidkamers van de negentiende eeuw groeiden in de eeuw daarop uit tot grote musea, al dan niet ontstaan uit fusies. Musea begonnen naast historische objecten en “oude” kunst ook hedendaagse kunst te verzamelen en te tonen. Tegenwoordig huisvest Gelderland een aantal belangrijke, toonaangevende musea. Sommige Gelderse musea ontstonden niet uit gemeentelijke collecties maar uit collecties van privépersonen, zoals het Kröller-Müller Museum of Museum MORE. Gelderland groeide uit tot de nummer drie (na Noord- en Zuid-Holland) wat betreft het aantal musea per provincie.

Gelderland verenigingsland

Door onder andere de groeide welvaart en de “werkvrije zaterdag” kregen mensen meer vrije tijd waarin ze wat konden ondernemen. Langs de lijnen van zuilen werden verenigingen voor amateursport- en cultuurbeoefening opgericht. Zo ontstonden er bijvoorbeeld protestantse fanfares en katholieke voetbalclubs. Voor iedere gezindte wat wils. Door de leegloop van het platteland verwaterden de plattelandscultuur: de plaatselijke tradities en gewoontes. Dit leidt tot initiatieven om ze alsnog in stand te houden, of zelfs nieuwe uit te vinden. Schuttersgilden keerden terug in de Gelderse katholieke streken en in de Betuwe, het traditionele gebied voor tuinbouw in Gelderland, werd het jaarlijkse Fruitcorso op poten gezet. Een nieuw evenement ter promotie van de streek.

Verhaal van Gelderland - 7
Kinderpretpark Julianatoren begon in 1910 als een uitkijktoren. Vanaf de jaren vijftig kwamen daar diverse attracties bij.
Bron: Jan van Dalen Fotografie

Vermaak

Naast de deelname aan cultuur, groeide ook de consumptie van cultuur. In Gelderland ontstonden er professionele artistieke gezelschappen, zoals het Gelders Orkest (1948) en Toneelgroep Theater (1953). Daarbij kwamen in Gelderland ook de “uitjes voor het hele gezin” op. Pretparken, recreatieterreinen en dierentuinen schoten in de twintigste eeuw als paddenstoelen uit de grond. Het Dolfinarium in Harderwijk, de Julianatoren in Apeldoorn en Burgers Zoo in Arnhem werden populaire Gelderse bestemmingen. Naast vermaak boden deze grote ondernemingen ook veel werkgelegenheid in de nabije omgeving. Gezinnen gingen ook vaker weekendjes weg. Honderden vakantieparken en campings verrezen de afgelopen eeuw in Gelderland, vooral op de Veluwe.

Dans en muziek

De jongerencultuur van de twintigste eeuw werd getypeerd door een opeenvolging van verschillende scenes, van Rock ’n Roll in de jaren vijftig tot Gabber in de jaren negentig. De jongeren hadden plekken nodig om elkaar te ontmoeten en zodoende ontstonden de jongerencentra en poppodia. Doornroosje in Nijmegen is nog altijd een van de belangrijkste Nederlandse poptempels. Maar niet alleen de stedelijke jongeren wilden muziek en dansen, ook de jongeren in het buitengebied wilden met de voetjes van de vloer. In heel Gelderland openden plattelandsdisco’s, ook wel “dansschuren”, in de avond hun deuren.

Festivals

Voor en door de jongere mensen werden festivals georganiseerd, grote evenementen met voornamelijk muziek maar ook randprogrammering gericht op culturele en artistieke bezigheden. Een van de eerste was Popmeeting Lochem, waarvan de eerste editie in 1968 was. Tegen het einde van de eeuw groeiden ook andere evenementen uit tot festivals, zo werd de Nijmeegse Vierdaagse omlijst met de Vierdaagse Feesten. Tegenwoordig is het populairste Gelderse festival de Zwarte Cross, ontstaan vanuit een meerdaags motorcross-evenement in de Achterhoek.

Bezoek de musea

Deze musea vertellen met hun vaste collectie het verhaal van Taal, kunst & cultuur in de tijd van de 20e eeuw.

de musea
Anton Pieck Museum

Anton Pieck Museum

Museum biedt een brede en verdiepende kijk in het werk en leven van Anton Pieck.

Ateliermuseum Jac Maris

Ateliermuseum Jac Maris

Museum toont het atelier en woonhuis van beeldhouwer Jac Maris met een groeiende collectie beeldhouwwerken.

Boerderijmuseum ‘De Bovenstreek’

Boerderijmuseum ‘De Bovenstreek’

Museum toont de tradities en het immaterieel erfgoed van de streek.

CODA

CODA

Museum toont de collectie Ko Verzuu en collectie Berg en Bosch-foto’s Richard Tepe.

De museumfabriek (Vereniging het Museum)

De museumfabriek (Vereniging het Museum)

Museum toont het grafisch werk van de Joodse kunstenaar Max van Dam.

Heerder Historische Vereniging/Museum

Heerder Historische Vereniging/Museum

Museum toont de werken van schildersechtpaar Kleintjes en Jan Langevoord en van pottenbakker Theo Genemans.

Heiligenbeeldenmuseum

Heiligenbeeldenmuseum

Museum toont haar rijke collectie heiligenbeelden in de vroege Cuyperskerk van Kranenburg.

Historisch Museum De Scheper

Historisch Museum De Scheper

Museum toont schrijvers, o.a. Menno ter Braak en Gerrit Achterberg die in Eibergen en omgeving leefden.

Jachthuis Sint Hubertus (Het Nationale Park Hoge Veluwe)

Jachthuis Sint Hubertus (Het Nationale Park Hoge Veluwe)

Het Jachthuis ontworpen door Berlage en Van der Velde als gesamtkunstwerk vertelt het levensverhaal van Hélène en Anton Kröller-Müller.

Kasteel Hernen

Kasteel Hernen

Het kasteel diende als locatie voor de populaire tv-serie Floris.

Kröller-Müller Museum

Kröller-Müller Museum

Kunstmuseum met de op één na grootste Vincent van Goghcollectie ter wereld en topstukken van moderne meesters als Claude Monet, Georges Seurat, Pablo Picasso en Piet Mondriaan.

Lalique Museum

Lalique Museum

Museum toont haar rijke collectie sieraden en glaskunst van René Lalique (1860-1945) en tijdgenoten.

Marius van Dokkum Museum

Marius van Dokkum Museum

Museum toont de humoristische schilderijen van Marius van Dokkum in de oude Snijkamer van de Universiteit van Harderwijk.

Museum Arnhem

Museum Arnhem

Museum toont haar rijke collectie moderne kunst met aandacht voor realisme, sieraden, vormgeving en vrouwelijke kunstenaars.

Museum Boer Kip

Museum Boer Kip

Het museum heeft een grote collectie ‘naïef realistische’ schilderijen van boer en kunstschilder Herman Kip. Hij schilderde onder andere bloemen, dieren en dorpsgezichten op alles wat hij voorhanden had, zoals meubels, klompen, melkbussen en meer.

Museum Henriette Polak

Museum Henriette Polak

Museum Henriette Polak toont 20-eeuwse Nederlandse Figuratieve Kunst.

Museum Lunteren

Museum Lunteren

Museum toont haar collectie Veluweschilders van eind 19de tot begin 20ste eeuw.

Museum MORE

Museum MORE

Museum toont de grootste collectie Modern Realisme, figuratieve moderne kunst, van Europa.

Museum MORE Kasteel Ruurlo

Museum MORE Kasteel Ruurlo

Museum toont in Kasteel Ruurlo haar collectie van Carel Willink.

Museum Sjoel Elburg

Museum Sjoel Elburg

Het museum toont wisselexposities rond Joodse thema's en kunst uit de 20ste eeuw tot heden.

Museum Smedekinck

Museum Smedekinck

Museum vertelt het verhaal van de tradities en immaterieel erfgoed van de streek.

Museum Veluwezoom

Museum Veluwezoom

Museum vertelt het verhaal over de landschapsschilders rond Oosterbeek en de kunstenaarsvereniging Pictura Veluvensis 1902-1935.

Nationaal Orgelmuseum

Nationaal Orgelmuseum

Museum vertelt over de rol van het orgel in de moderne muziek.

Nederlands Openluchtmuseum

Nederlands Openluchtmuseum

Museum vertelt het verhaal over vakantie vieren in eigen land aan de hand van de Stacaravan uit Nunspeet.

Nederlands Pluimveemuseum

Nederlands Pluimveemuseum

Museum toont in haar collectie het pluimveegerelateerde schilderijen van Anton Heiboer.

Nederlands Tegelmuseum

Nederlands Tegelmuseum

Museum vertelt en toont de verhalen van diverse ambachtelijke tegeltableaus.

Stichting ’t Oude Kinderboek

Stichting ’t Oude Kinderboek

Stichting toont haar collectie kinderboeken en de ontwikkeling van de jeugdliteratuur in de 20de eeuw.

Valkhof Museum

Valkhof Museum

Museum toont uit haar vaste collectie de beelden van Armando en Pieter Barbiers.

Veluws Museum Hagedoorns Plaatse

Veluws Museum Hagedoorns Plaatse

Museum toont de klederdracht en vertelt over de tradities van Epe en de Noordoostelijke Veluwe.

Villa Mondriaan

Villa Mondriaan

Museum is gevestigd in het ouderlijk huis van Piet Mondriaan en toont zijn 'coming of age' als jonge kunstenaar.

de kaart

Bekijk Gelderse collecties

Deze collectiestukken, afkomstig uit Gelderse collecties, passen bij het thema Taal, kunst & cultuur in de tijd van de 20e eeuw.

de collectiestukken

Servies van keramiek, geassocieerd met Droste Cacao, eerste helft 20ste eeuw

Elisabeth Weeshuis Museum

Speelbord van ‘Arnhemsch Historisch Gezelschapsspel’, 1933

Nederlands Openluchtmuseum

Miniatuurklompen, type Goes

Nederlands Openluchtmuseum

Lees meer verhalen

Deze verhalen vertellen je meer over het thema Taal, kunst & cultuur in de tijd van de 20e eeuw.

de verhalen

De Gelderlander in de Tweede Wereldoorlog

Na de Februaristaking in 1941 besloot rijkscommissaris Seyss-Inquart, de hoogste vertegenwoordiger van het Duitse gezag in Nederland..

Een spetterend optreden

Op woensdagavond 31 maart 1948 is de zaal van Cultureel Centrum De Reehorst in Ede afgeladen vol. Er vindt een bijzondere gebeurtenis plaats..

Keramist Hein Andrée (1882-1961)

In CODA in Apeldoorn is een collectie van 72 stuks aardewerk van de pottenbakker Hein Andrée te bewonderen. Keramiekspecialisten rekenen Andrée..