20e eeuw
Taal, kunst & cultuur
Eropuit in Gelderland

Bron: Marjolein Haars (BCL Archeological Support) collectie Erfgoed Gelderland (Verhaal van Gelderland boek 4, pagina 356), CC-BY-NC
De twintigste eeuw was wat betreft taal, kunst en cultuur grotendeels een voortzetting van de negentiende eeuw. Het aantal bibliotheken, kunstacademies, musea en muziekscholen nam in rap tempo toe. Twee Wereldoorlogen hadden echter een gigantisch effect op het culturele veld. Kunst werd kritisch en reflectief. Na de Tweede Wereldoorlog groeide de welvaart in Nederland, en ook in Gelderland. Mensen hadden nu geld voor luxegoederen, vakanties en uitjes naar attractieparken of festivals. In een wereld die steeds kleiner leek te worden, gingen regio’s zich meer profileren om zo de lokale identiteit in stand te houden.
Abstraheren kan je leren
Waarschijnlijk de belangrijkste omwikkeling in de kunst van de twintigste eeuw is dat kunstenaars hun ideeën gingen uitdrukken over de wereld en over de kunst zelf. Kunstenaars als Piet Mondriaan, opgegroeid in Winsterwijk, begonnen schilderijen te maken waarop niet altijd meer dingen, plaatsen of mensen te herkennen zijn, maar die een idee van de kunstenaar verbeeldden. In 2000 ontstond uit een samengaan van verschillende kunstacademies, muziekscholen en theaterscholen de kunstopleiding ArtEZ. Veel gerenommeerde mensen uit de culturele sector in Nederland hebben hun opleiding genoten op een van de ArtEZ-scholen.
Kunst in de openbare ruimte
Een typisch fenomeen dat opkwam rond het midden van de twintigste eeuw is kunst in de openbare ruimte. Kunstwerken die de vaak eentonige stadsontwikkelingen van de wederopbouw wat moesten verlevendigen. De ‘Arnhemse school’ speelde hier een belangrijke rol in en de Arnhemse parkeerplaats De Blauwe Golven (Roermondsplein) van Peter Struycken is een bekend voorbeeld. Ook buiten de steden, langs snelwegen en op rotondes, verscheen kunst in de buitenlucht. Kunst werd op deze wijze “naar de mensen gebracht”. De in 1958 opgerichte Culturele Raad voor Gelderland speelde daarbij een belangrijke rol. Een groot Gelders kunstevenement is Sonsbeek, een openluchttentoonstelling die eens in de paar jaar plaatsvindt in het Arnhemse Sonsbeekpark. Deze formulie vond navolging in de vorm van diverse Gelderse kunstevenementen.

Bron: Kunstwerk: Peter Struycken. Foto: Jeroen Diks

Bron: Bron: Kröller-Müller Museum
Grote musea
De kleine oudheidkamers van de negentiende eeuw groeiden in de eeuw daarop uit tot grote musea, al dan niet ontstaan uit fusies. Musea begonnen naast historische objecten en “oude” kunst ook hedendaagse kunst te verzamelen en te tonen. Tegenwoordig huisvest Gelderland een aantal belangrijke, toonaangevende musea. Sommige Gelderse musea ontstonden niet uit gemeentelijke collecties maar uit collecties van privépersonen, zoals het Kröller-Müller Museum of Museum MORE. Gelderland groeide uit tot de nummer drie (na Noord- en Zuid-Holland) wat betreft het aantal musea per provincie.
Gelderland verenigingsland
Door onder andere de groeide welvaart en de “werkvrije zaterdag” kregen mensen meer vrije tijd waarin ze wat konden ondernemen. Langs de lijnen van zuilen werden verenigingen voor amateursport- en cultuurbeoefening opgericht. Zo ontstonden er bijvoorbeeld protestantse fanfares en katholieke voetbalclubs. Voor iedere gezindte wat wils. Door de leegloop van het platteland verwaterden de plattelandscultuur: de plaatselijke tradities en gewoontes. Dit leidt tot initiatieven om ze alsnog in stand te houden, of zelfs nieuwe uit te vinden. Schuttersgilden keerden terug in de Gelderse katholieke streken en in de Betuwe, het traditionele gebied voor tuinbouw in Gelderland, werd het jaarlijkse Fruitcorso op poten gezet. Een nieuw evenement ter promotie van de streek.

Bron: Jan van Dalen Fotografie
Vermaak
Naast de deelname aan cultuur, groeide ook de consumptie van cultuur. In Gelderland ontstonden er professionele artistieke gezelschappen, zoals het Gelders Orkest (1948) en Toneelgroep Theater (1953). Daarbij kwamen in Gelderland ook de “uitjes voor het hele gezin” op. Pretparken, recreatieterreinen en dierentuinen schoten in de twintigste eeuw als paddenstoelen uit de grond. Het Dolfinarium in Harderwijk, de Julianatoren in Apeldoorn en Burgers Zoo in Arnhem werden populaire Gelderse bestemmingen. Naast vermaak boden deze grote ondernemingen ook veel werkgelegenheid in de nabije omgeving. Gezinnen gingen ook vaker weekendjes weg. Honderden vakantieparken en campings verrezen de afgelopen eeuw in Gelderland, vooral op de Veluwe.
Dans en muziek
De jongerencultuur van de twintigste eeuw werd getypeerd door een opeenvolging van verschillende scenes, van Rock ’n Roll in de jaren vijftig tot Gabber in de jaren negentig. De jongeren hadden plekken nodig om elkaar te ontmoeten en zodoende ontstonden de jongerencentra en poppodia. Doornroosje in Nijmegen is nog altijd een van de belangrijkste Nederlandse poptempels. Maar niet alleen de stedelijke jongeren wilden muziek en dansen, ook de jongeren in het buitengebied wilden met de voetjes van de vloer. In heel Gelderland openden plattelandsdisco’s, ook wel “dansschuren”, in de avond hun deuren.
Festivals
Voor en door de jongere mensen werden festivals georganiseerd, grote evenementen met voornamelijk muziek maar ook randprogrammering gericht op culturele en artistieke bezigheden. Een van de eerste was Popmeeting Lochem, waarvan de eerste editie in 1968 was. Tegen het einde van de eeuw groeiden ook andere evenementen uit tot festivals, zo werd de Nijmeegse Vierdaagse omlijst met de Vierdaagse Feesten. Tegenwoordig is het populairste Gelderse festival de Zwarte Cross, ontstaan vanuit een meerdaags motorcross-evenement in de Achterhoek.
Bezoek de musea
Deze musea vertellen met hun vaste collectie het verhaal van Taal, kunst & cultuur in de tijd van de 20e eeuw.
de musea
de kaart
Bekijk Gelderse collecties
Deze collectiestukken, afkomstig uit Gelderse collecties, passen bij het thema Taal, kunst & cultuur in de tijd van de 20e eeuw.
de collectiestukken

Servies van keramiek, geassocieerd met Droste Cacao, eerste helft 20ste eeuw
Elisabeth Weeshuis Museum

Speelbord van ‘Arnhemsch Historisch Gezelschapsspel’, 1933
Nederlands Openluchtmuseum

Miniatuurklompen, type Goes
Nederlands Openluchtmuseum
Lees meer verhalen
Deze verhalen vertellen je meer over het thema Taal, kunst & cultuur in de tijd van de 20e eeuw.
de verhalen

De Gelderlander in de Tweede Wereldoorlog
Na de Februaristaking in 1941 besloot rijkscommissaris Seyss-Inquart, de hoogste vertegenwoordiger van het Duitse gezag in Nederland..

Een spetterend optreden
Op woensdagavond 31 maart 1948 is de zaal van Cultureel Centrum De Reehorst in Ede afgeladen vol. Er vindt een bijzondere gebeurtenis plaats..

Keramist Hein Andrée (1882-1961)
In CODA in Apeldoorn is een collectie van 72 stuks aardewerk van de pottenbakker Hein Andrée te bewonderen. Keramiekspecialisten rekenen Andrée..