Vroege middeleeuwen
Zingeving & Levensbeschouwing
Grafvelden, grafgiften en een nieuwe godsdienst
Er zijn in het Gelderse gebied veel grafvelden en grafgiften uit de vroege middeleeuwen gevonden die ons een idee geven van de religieuze gebruiken van de vroegere bewoners. Hoe zij dachten over het leven en de dood blijft bij gebrek aan geschreven bronnen grotendeels een mysterie, maar grafgiften lichten wel een tipje van de sluier op. Vanaf de zevende eeuw nam het aantal missionarissen in het Gelderse gebied toe. Zij verspreidden met hulp van de Frankische koningen het christendom. Dit wil niet zeggen dat het Gelderse gebied in één keer christelijk werd. Integendeel, de kerstening was een geleidelijk proces. Het duurde eeuwen voordat de Germaanse ‘heidense’ tradities en natuurgodsdiensten plaatsmaakten voor christelijke rituelen. Tot diep in de twaalfde eeuw bleven verschillende religieuze praktijen naast elkaar bestaan.

Bron: Gemeente Nijmegen, Bureau Archeologie en Bodemkwaliteit. Joep Hendriks

grafgiften in houten containers geplaatst.
Bron: Marjolein Haars (BCL Archaeological Support), collectie Erfgoed Gelderland (Verhaal van Gelderland boek 1, blz. 282) CC-BY-NC.
Grafvelden en grafgiften
Een van de belangrijkste bronnen uit de vroege middeleeuwen die een kijkje geven in de levensbeschouwing van bewoners in het Gelderse gebied zijn grafvelden. Tijdens het opgraven van vroegmiddeleeuwse grafvelden bij onder meer Wageningen, Wijchen en Lent vonden archeologen veel grafgiften. Bij vroegste vondsten horen potten en kruiken, maar ook exotische sierraden en kostbare mantelspelden. Vanaf de zesde eeuw komen daar in toenemende mate (onderdelen van) wapens bij. Het meegeven van wapens als grafgift was mogelijk een nieuw gebruik, geïntroduceerd door Frankische elitegroepen die zich vestigden in het Gelderse gebied.
In het Gelderse gebied was lange tijd geen sprake van één soort begrafenisritueel. Het gebied was een smeltkroes van verschillende culturen en tradities, en iedere stam en gemeenschap hield er net iets andere gebruiken op na. Verschillende grafrituelen bestonden naast elkaar. Zo is in Lent een grafveld gevonden met 55 houten graven met skeletten (inhumatie) en 20 urnen (crematie). Met de komst van het christendom veranderden langzaamaan de begrafenisrituelen in het Gelderse gebied. Steeds meer mensen werden begraven zonder grafgiften. Binnen het christendom waren grafgiften namelijk niet gebruikelijk.

Bron: Gemeente Nijmegen – Bureau Archeologie en Bodemkwaliteit. Rob Mols

Bron: Gemeente Nijmegen, Bureau Archeologie en Bodemkwaliteit. Rob Mols.
De verspreiding van het christendom in het Gelderse gebied
Het christendom was niet nieuw in het Gelderse gebied. Ten zuiden van de Rijn had de bevolking al in de Romeinse tijd kennisgemaakt met deze nieuwe religie. Maar de christelijke invloed bleef toen nog beperkt. Ook toen de Merovingische koning Clovis zich rond 500 liet dopen en het christendom de officiële godsdienst werd in het Frankische Rijk was het christendom nog lang niet geïntegreerd in het Gelderse gebied. In het rivierengebied woonde hier en daar wel een handjevol christenen, maar de meeste stammen hielden vast aan hun eigen gebruiken en rituelen.
Vanaf de zevende eeuw kwam de kerstening van het Gelderse gebied in een stroomversnelling. Koning Pepijn II verstevigde hier het Frankische gezag en met de consolidatie van zijn macht kwam ook het christendom om de hoek kijken. Missionarissen verspreidden zich over het Gelderse, Friese en Saksische gebied, gesteund door de Frankische koningen en bijgestaan door christelijke propaganda in de vorm van munten, geschriften en relieken. Ten noorden van de Rijn begonnen Willibrord en Bonifatius met structurele kerstening van gebieden, waaronder de Veluwe. Bij de kerstening van het IJsseldal en de Achterhoek speelden missionarissen als Lebuinus, Werenfried en Liudger een belangrijke rol. Zij stichtten verschillende kerken en verstevigden hier de positie van het christendom. Deventer was een belangrijke uitvalsbasis voor deze missionarissen.
Eerste kerken

Bron: Museum Smedekinck
Eén voor één verschenen er kerkjes en kloosters in het Gelderse gebied. De eerste vermeldingen hiervan vinden we in de achtste eeuw. Het aantal nam toe in de negende, tiende en elfde eeuw. Men gebruikte waarschijnlijk resten van Romeinse bouwwerken en veldkeien voor de constructie van deze kerken. Een sprekend voorbeeld: op de resten van de Romeinse tempel in Elst liet volgens de overlevering Werenfried van Elst een nieuwe kerk bouwen. Ook edellieden lieten nieuwe kerken en kloosters bouwen en voorzagen deze van relieken van heiligen. De aanwezigheid van een kerk verhoogde de status van een domein of landgoed. Omgekeerd hadden kerken en kloosters soms ook landgoederen in bezit, vaak geschonken door edellieden of de koning zelf. Zo breidde het christendom zich steeds verder uit. Het Gelderse gebied bestond tegen het einde van de elfde eeuw uit een netwerk van aaneengesloten parochies.
Voortduren van oude tradities
De missionarissen beschikten niet alleen over mooie woorden om de bevolking te overtuigen. Bekering ging in veel gevallen ook gepaard met wapengeweld. Dat kwam omdat de bewoners van ’heidense’ gebieden de prekers lang niet altijd met open armen ontvingen. Vooral de Friezen in het noorden bleven zich onder leiding van hun heerser Radbod lang tegen kerstening verzetten. In het oostelijk gelegen Saksische gebied stond het gewapende verzet onder leiding van Widukind. Die werd na een lange strijd in 785 uiteindelijk gedoopt, waarna ook het oostelijk deel van Gelderland christelijk werd. Maar kerstening betekende niet dat de samenleving ineens volledig overschakelde op christelijke gebruiken. Oude tradities, zoals het meegeven van grafgiften en het cremeren van overledenen, hielden nog tot ver in de twaalfde eeuw stand.

Bron: Prent uit J.A.F. Kronenburg “Neerlands heiligen in vroeger eeuwen, deel 4: Belijders en maagden”, Amsterdam 1904.

aanspoelde.
Bron: Rijksmuseum Amsterdam
Bezoek de musea
Deze musea vertellen met hun vaste collectie het verhaal van Zingeving & Levensbeschouwing in de tijd van de Vroege middeleeuwen.
de kaart
Luister naar de podcast
Ontdek in de Verhaal van Gelderland Podcast verrassende feiten, nieuwe inzichten en spannende verhalen over zingeving en levensbeschouwing in de vroege middeleeuwen.
de podcast
Een Friese missionaris in het IJsselgebied
Op bezoek bij: Museum Smedekinck
Museum Smedekinck is een Achterhoeks boerderijmuseum. Het vertelt het verhaal over missionaris Ludger. Hij bracht het christendom rond het jaar 800 naar de Achterhoek en wist voet aan de grond te krijgen in het Saksenland. We worden in deze podcast ontvangen door bestuurslid Tonnie Klein Lebbink van Museum Smedekinck en hij brengt ons naar Job de Gelder en Walter Rovers. Zij hebben zich verdiept in het leven en werk van missionaris Ludger. Uiteindelijk belanden we bij de replica van het eerste kerkje in Zelhem dat Ludger heeft gesticht. Archeoloog Michel Groothedde vertelt hoe andere Gelderse regio’s in aanraking kwamen met het christendom.
Klik op de playbutton om de aflevering hier af te spelen. Liever de aflevering via Spotify beluisteren? Klik dan op deze link.
Bekijk Gelderse collecties
Deze collectiestukken, afkomstig uit Gelderse collecties, passen bij het thema Zingeving & Levensbeschouwing in de tijd van de Vroege middeleeuwen.
de collectiestukken

Boekfragment “Blad uit een Missaal” handschrift op perkament, kopie uit circa 1100 na een 9e eeuws origineel, Trièr?
Kasteel Huis Bergh

Urn van draaischijf aardewerk
Museum Het Pakhuis

Graf van een Frankische krijger uit de vroege middeleeuwen
Valkhof Museum
Lees meer verhalen
Deze verhalen vertellen je meer over het thema Zingeving & Levensbeschouwing in de tijd van de Vroege middeleeuwen.
de verhalen

Ludger en Bernlef
Aan de voet van de Grote kerk in Lochem staat een bronzen beeldje van de prediker Ludger, gezeten op een paard, terwijl hij de blinde bard Bernlef..

Vroege missionarissen in Putten
Op de Veluwe is nog lang vastgehouden aan de oude Germaanse godsdienst. De verbintenis tussen mens en natuur was daarbinnen erg belangrijk..

Oude Kerk van Ermelo
Het oudste gebouw van Ermelo is de kerk. Wie de kaart van Ermelo bekijkt, ziet de centrale ligging van de kerk in het dorp. Alle wegen van andere dorpen..