Romeinse tijd

Van veelkleurigheid naar monotheïsme

In de Romeinse tijd maakte de religie een enorme ontwikkeling door. Naast de bestaande tradities van de Keltische en Germaanse natuurgodsdiensten brachten de mediterrane Romeinen een heel nieuwe godenwereld mee. In de loop der eeuwen kwamen daar nog Egyptische en Oosterse godheden bij. Veel van deze goden werden aan elkaar gekoppeld. Zo bestonden veelsoortige en veelkleurige uitingen van godsdiensten naast en door elkaar. De Romeinse overheid was hierin buitengewoon tolerant. Dat veranderde in de vierde eeuw toen een andere oosterse, monotheïstische godsdienst onze kant op kwam: het christendom. Eind vierde eeuw werd dit zelfs staatsgodsdienst in het Romeinse rijk.

Tolerantie

De religiebeleving in de Romeinse tijd was totaal anders dan tegenwoordig, en daarom ook moeilijk te vergelijken. In de oudheid waren de goden overal aanwezig, maar er was geen religieuze organisatie (zoals de katholieke en hervormde kerk) die oplegde hoe je het dagelijkse leven diende in te richten, en zelfs niet welke rituelen je moest uitvoeren of welke godheden je moest aanbidden. De Romeinse overheid was uiterst tolerant ten opzichte van alle religies, zo lang de inwoners ook respect toonden voor de vergoddelijkte keizers.

Openluchtheiligdommen

De religieuze basis in Gelderland ligt in de voor-Romeinse periode, waarin zowel Germaanse als Keltische volkeren een natuurgodsdienst kenden. Ze maakten gebruik van openluchtheiligdommen (Tiel-Passewaaij, Elst, mogelijk Herwen-Hemeling) en offerplekken. Die offerplekken lagen meestal bij beekjes, rivieren en moerassen. Hoe de mensen in deze periode hun religie beleefden is lastig te reconstrueren, want daarover bestaan niet of nauwelijks geschreven bronnen.

Het religieuze landschap verandert

In de Romeinse tijd zetten de meeste lokale bewoners hun tradities gewoon voort. Wel veranderde het religieuze landschap enigszins. Geromaniseerde bewoners hielden een huisaltaartje, een lararium, waar ze hun eigen goden vereerden en ook kleine offers konden brengen. In de openbare ruimte verschenen monumenten zoals Jupiterzuilen, die vooral bekend zijn uit de omgeving van Keulen maar die ook voorkwamen in Nijmegen en Tiel-Medel. Ook vinden archeologen op veel plekken altaren (zoals in Tiel en Kapel-Avezaath), waarbij vaak onduidelijk is of die altaren in een privéheiligdom of in de openbare ruimte stonden.

Tempels

De meest in het oog springende bijdrage van de Romeinen aan het religieuze landschap bestond uit de bouw van stenen tempels. In Oost-Nederland stond waarschijnlijk één klassieke tempel (in Nijmegen) en verder een aantal zogeheten Gallo-Romeinse tempels of omgangstempels (Nijmegen, Cuijk, Elst, Empel, Kessel, Herwen-Hemeling). Zo’n omgangstempel bestaat uit een hoog middengedeelte, de cella, met daaromheen een lagere, open zuilengalerij. Van de tempel in Elst zijn substantiële resten bewaard gebleven, bovendien is het de grootste omgangstempel uit Noordwest-Europa. Van sommige tempels (Elst, Empel) wordt beweerd dat deze aan Hercules Magusanus waren gewijd, maar daarvoor is geen direct bewijs. In zijn algemeenheid moeten we tempels zien als multireligieuze centra, waarin iedereen zijn of haar godheid kon aanbidden.

Interpretatio Romana

De Bataven eerden lokale goden met prachtige namen als Vagdavercustis, Hludana en Hurstrga. Ze beitelden die namen op wijaltaren en brachten latere archeologen daarmee tot grote wanhoop, want ze staan verder nergens beschreven. De Romeinen herkenden zich in sommige van die lokale goden en stelden die gelijk aan goden van hun eigen pantheon. Zo koppelden ze een belangrijke god van de Bataven – Magusanus – aan Hercules, die dan ook Hercules Magusanus ging heten. Deze koppeling van verschillende goden staat bekend als de Interpretatio Romana.

Herwen-Hemeling

De ontdekking en opgraving van het tempelcomplex in Herwen-Hemeling in 2022 betekende een regelrechte sensatie. Hier ontdekten archeologen meerdere gebouwen, als ook offerkuilen, een ritueel bassin, een zeldzame hoeveelheid intacte altaarstenen, delen van beelden en nog tienduizenden kleinere vondsten. De vondsten geven een fascinerende inkijk in de diversiteit van de toenmalige wereld: zo zijn er altaren gewijd aan Hercules Magusanus, Mercurius en de Romeins/Egyptische combi-god Jupiter Serapis. Een van de opdrachtgevers van een altaar kwam uit (Noord-)Afrika, wat weer iets zegt over de dynamiek van migraties in het Romeinse rijk.

Germanen

Van de godenwereld ten noorden van de Rijn is nauwelijks iets bekend. De hier wonende Chamaven zullen ongetwijfeld de bekende Germaanse goden zoals Wodan, Donar en Frija hebben aanbeden. Maar door het gebrek aan geschreven bronnen en archeologische sporen weten we daar heel weinig over. Hun rituelen zullen hebben geleken op die van de Kelten in de ijzertijd, met heilige plekken in het bos en rond het water.

Christendom

De religieuze wereld in de Romeinse tijd beperkt zich niet tot klassieke, Germaanse en Keltische goden. In de vierde eeuw kreeg het christendom de overhand in het Romeinse rijk. Aan het einde van de vierde eeuw riep keizer Theodosius het christendom uit tot staatsgodsdienst: uitoefening van andere godsdiensten werd officieel verboden. Het Romeinse Rijk was daarmee een christelijk rijk geworden, het eerste ter wereld. In Nijmegen, de Betuwe en het Land van Maas en Waal zijn aanwijzingen gevonden voor de aanwezigheid van christenen. Hoe en waar die hun geloof beleden, weten we niet.