Romeinse tijd
Sociale (on)gelijkheid
Verschuivende klassen in een nieuwe wereld
Het is lastig om vroegere samenlevingen te vergelijken met de onze, vooral als we dat doen met een 21-eeuwse norm van gelijkheid. Sociale ongelijkheid was namelijk in de oudheid (en ver daarna) een volkomen gangbaar verschijnsel, inclusief slavernij. De Romeinse, Germaanse en Keltische samenlevingen vormen daarop geen uitzondering, hoogstens verschilde de intensiteit en de schaal waarop dat gebeurde. Kenmerkend voor de Romeinse samenleving is de prominente rol van burgerschap, in tegenstelling tot ras of afkomst.
Sociale klassen
De Romeinse samenleving was opgebouwd uit klassen. Oorspronkelijk maakte een kleine groep families de dienst uit, de patriciërs, die een soort adel vormden. Later emancipeerde zich een grote ‘rest’-klasse, de plebejers, die een heel stelsel van burgerrechten afdwong. Die burgerrechten gingen een centrale rol spelen in de latere maatschappij. In de Romeinse keizertijd (die samenvalt met de periode van Romeins Gelderland) waren de klassen dan ook niet meer gebaseerd op familiaire afkomst, maar op status, rijkdom en burgerschap. Dat burgerschap kon ook worden verworven door inwoners buiten Rome en het Italische gebied. Met het uitdijen van het Romeinse Rijk betekende dit dat steeds meer leden van andere volken ook formeel Romeins burger konden worden: sommige door toekenning vanwege bewezen diensten of maatschappelijke positie, anderen door het succesvol doorlopen van 25 jaar dienst in de hulptroepen. Het burgerschap was erfelijk, en vanwege statusverhoging en betere rechtsbescherming ook begerenswaardig. Zo weten we dat Julius Civilis, de leider van de Bataafse Opstand, het Romeinse burgerrecht had, waarschijnlijk omdat zijn grootvader dat al had verworven in dienst van het Romeinse leger.
Geen racisme
Een van de consequenties van deze nadruk op burgerschap is dat racisme in het Romeinse Rijk niet of nauwelijks voorkwam. Er zijn althans in de historische bronnen geen aanwijzingen die duiden op discriminatie op basis van ras of huidskleur. Wel zetten de Romeinen zich af tegen bewoners buiten het Romeinse Rijk, die ze doorgaans afschilderden als spreekwoordelijke ‘barbaren’. Maar als ingezetene van het Romeinse Rijk kon je net zo goed slaaf worden als keizer. Septimius Severus, keizer van 193 tot en met 211, had een Libische vader en Syrische moeder. En Quintus Antistius Adventus, rond 172 gouverneur van de provincie Neder-Germanië en dus ook de baas in Romeins Gelderland, was geboren in Algerije. De laatste restjes ongelijkheid verdwenen formeel in 212, toen keizer Caracalla aan alle vrijgeborenen van het Romeinse Rijk het burgerrecht toekende.
Slavernij
Maatschappelijke status was dus in belangrijke mate gekoppeld aan het burgerrecht, dat verschillende gradaties kende. Helemaal onderaan de samenleving kwam de klasse zonder burgerrechten, waaronder slaven. In sommige perioden van de Romeinse tijd kwamen er grote aantallen slaven voor. Dat had vooral te maken met veldslagen die de Romeinen voerden en waar ze over het algemeen nogal succesvol in waren. In de oudheid (en ook ver daarna) was het niet gebruikelijk om overwonnenen netjes gevangen te houden – oorlogsrecht kende men nog niet. Gevangengenomen tegenstanders werden of alsnog omgebracht, of vrijgelaten en teruggestuurd naar huis, of meegenomen als buit en verkocht als slaaf. Historici wijzen erop dat een groot deel van de Romeinse economie draaide op slavenarbeid, in ieder geval in de late Republiek (de periode voor het begin van de jaartelling). Vooral Caesar staat bekend om de honderdduizenden Kelten die hij liet afvoeren naar de slavenmarkt. Wel veranderde het aantal slaven in de loop der tijd. Latere keizers richtten zich op behoud van het territorium en op het in standhouden van vrede, waardoor de toevoer van krijgsgevangenen stokte en het aantal slaven in het Romeinse Rijk sterk afnam.
Slavernij in Nederland
Slaven genoten wel enige rechtsbescherming. Of slavernij in onze regio ook zo wijdverspreid was, weten we niet. De vondst van voetboeien in Houten (U) doet het ergste vermoeden, maar de niet ver daarvandaan gevonden grafsteen voor Fledimella in Vechten geeft juist weer een heel ander beeld. De in steen gebeitelde tekst maakt duidelijk dat Fledimella door haar eigenaar was vrijgelaten, maar wel onderdeel bleef van het gezin. De voormalige eigenaar spreekt heel liefdevol over haar. Het lot van slaven bungelde tussen deze twee uitersten: ze konden slachtoffer worden van de wrede willekeur van eigenaars, maar ook bijna volwaardig deel uitmaken van het gezinsleven.
Sociale mobiliteit
Door de nadruk op burgerschap was er enige sociale mobiliteit in de Romeinse tijd, zeker als je het vergelijkt met andere samenlevingen in de oudheid en de middeleeuwen. Voor sommigen lonkten carrièremogelijkheden in het leger, anderen konden stijgen (of dalen) op de burgerlijke ladder. Zo zijn er in het Romeinse Rijk meerdere voorbeelden van nakomelingen van slaven die lid werden van de gemeenteraad, de ordo decurionum. Zulke carrières zullen ongetwijfeld ook in Gelderland zijn voorgekomen, maar het gebrek aan geschreven bronnen belemmert ons zicht daarop.
Vrouwen
De positie van vrouwen in de toenmalige samenleving is niet vergelijkbaar met die van tegenwoordig. Zoals de meeste samenlevingen was de Romeinse maatschappij uiterst patriarchaal. Toch hadden vrouwen over het algemeen een minder slechte positie dan in gelijktijdige samenlevingen zoals de Griekse. Zo was het huwelijk bij wet monogaam, konden vrouwen zelf een scheiding doorvoeren en had de vrouw recht op het beheer van een eigen vermogen. Dat laatste gold uiteraard vooral voor vrouwen uit de hoogste klassen, die zich dan ook op een tamelijk geëmancipeerde wijze konden manifesteren, bijvoorbeeld in de financiering van heiligdommen waar ze trots hun naam in lieten beitelen. Een verre echo van dit zelfbewustzijn zien we terug in een altaar uit Millingen aan de Rijn. Dat altaar is opgericht door Mucrona Marcia, waarschijnlijk een geromaniseerde Bataafse vrouw die deel uitmaakte van de regionale elite. Ze liet deze altaarsteen maken om haar overleden man, zoon en dochter te gedenken.
Bezoek de musea
Deze musea vertellen met hun vaste collectie het verhaal van Land & Water in de tijd van de Prehistorie.
de musea
de kaart
Bekijk Gelderse collecties
Deze collectiestukken, afkomstig uit Gelderse collecties, passen bij het thema Sociale (on)gelijkheid in de Romeinse tijd.
de collectiestukken
Bronzen handvat van een kan uit de midden Romeinse tijd
Valkhof Museum
Vingerring van goud uit de Romeinse tijd uit Nijmegen
Valkhof Museum
Gouden ooring uit de laat Romeinse tijd uit Nijmegen
Valkhof Museum
Lees meer verhalen
Deze verhalen vertellen je meer over het thema Sociale (on)gelijkheid in de Romeinse tijd
de verhalen
Uniek Romeins grafveld ontdekt in Bemmel
Bij Bemmel is een compleet Romeins grafveld uit de tweede en derde eeuw na Christus gevonden en opgegraven. Volgens de archeologen betreft het..
Romeinse steden
Al vóór onze jaartelling bouwden de Romeinen een stad op en rond het Kelfkensbos, Oppidum Batavorum (stad van de Bataven) genoemd..
De rijkste vrouw van Nijmegen
In 1982 werd in Nijmegen het graf gevonden van een onbekende vrouw uit de Romeinse tijd. De grafgiften toonden dat dit ze een van de rijkste vrouwen..