Romeinse tijd

De eerste grootschalige landinrichting in Gelderland

De bijzondere afwisseling van stuwwallen en rivierengebieden heeft grote gevolgen gehad voor Gelderland in de Romeinse tijd. De Rijn werkte als een voertuig voor militaire, maatschappelijke, economische en culturele ontwikkelingen. Maar de Rijn vormde ook de begrenzing van al deze dynamiek: ten noorden van de Rijn bleef het een stuk rustiger. In het zuiden van Gelderland drukten de Romeinen vooral hun stempel op de inrichting van het landschap. Voor het eerst in de geschiedenis gebeurde dat op grote schaal.

Snelwegen van de oudheid

Rivieren vormden de snelwegen van de oudheid. De Romeinen bouwden weliswaar een voor die tijd zeer geavanceerd wegenstelsel, maar het reizen per schip bleef tot ver in de negentiende eeuw de snelste en goedkoopste manier van transport. Dat geldt zeker voor het vervoer van bulkgoederen: over water is dat zo’n 20 keer efficiënter dan over land. Niet voor niets lagen vrijwel alle belangrijke plaatsen uit die tijd aan het water. Langs de Rijn lagen forten bij Herwen, Duiven, Arnhem en Maurik, terwijl de legioenplaats en de stad Nijmegen goed bereikbaar waren via de Waal. Maar ook meer landinwaarts gelegen plaatsen als Wijchen, Druten, Tiel, Kapel-Avezaath en Culemborg lagen allemaal aan rivieren of riviertakken.

Limes

Voor de Romeinen waren drie Europese rivieren van groot belang: de Rhône, de Donau en de Rijn. Vanaf de eerste eeuw gingen de Donau en de Rijn natuurlijke begrenzingen vormen van het uitdijende Romeinse Rijk. Met terugwerkende kracht zijn oudheidkundigen die grens ‘limes’ gaan noemen, met de nadruk op de rol van verdedigingslinie. Dat zou ook alle forten op de linkeroever van de Rijn verklaren. Hedendaagse archeologen en historici zien echter meer het belang in van de Rijn als transportroute, al dan niet als verbinding met Engeland. In 2021 is het stukje limes tussen Bonn en Noordzee onder de naam Neder-Germaanse Limes opgenomen in de UNESCO-lijst van werelderfgoed.

Nijmegen

Dat de Romeinen zo gretig neerstreken op Gelderse bodem, heeft rechtstreeks te maken met het landschap. Het eerste Romeinse fort op Nederlandse bodem, in het huidige Nijmegen-Oost, lag hoog op de op de linkeroever van de Rijn en de Waal. Het terrein is bovendien vlak en van hieraf had je een magistraal uitzicht op het Bataafse rivierengebied. De aanwezigheid van de legioensplaats zou uiteindelijk leiden tot de stichting van de stad Ulpia Noviomagus, met afstand de belangrijkste Romeinse plaats in Nederland.

Grootschalige landinrichting

In zijn algemeenheid waren de Romeinen bijzonder praktisch ingesteld. Dat uitte zich onder andere in het toepassen van allerlei technieken op het gebied van landinrichting en bouwkunst. Als eersten pleegden zij grootschalig ingrepen in het landschap door middel van ontginning, ontbossing, verkaveling, aanleg van infrastructuur, de bouw van stedelijke nederzettingen, et cetera. Ze koppelden ook als eersten landinrichting aan administratieve en fiscale registratie, wat wij tegenwoordig ‘kadaster’ noemen. Of ze zo’n kadaster ook in Gelderland hebben toegepast weten we niet, maar er zijn wel aanwijzingen voor Zuid-Limburg en het aangrenzende gebied rond Tongeren.

Watermanagement

Vrij snel na de komst van de eerste militairen begonnen de Romeinen ook met het beïnvloeden van de belangrijkste waterlopen. Volgens de Romeinse schrijver Tacitus liet bevelhebber Drusus een dam aanleggen op het splitsingspunt van Rijn en Waal, om meer water door de Rijn te laten stromen. Huidige wetenschappers gaan er van uit dat deze dam nabij de Bijland lag, waar op de bodem de waarschijnlijke resten van een Romeins fort liggen. De Drususdam is de eerste in historische bronnen vernoemde uiting van watermanagement in Nederland. Drusus heeft volgens de historische bronnen ook een kanaal laten graven, of zelfs meerdere, maar dat was hoogstwaarschijnlijk niet in Gelderland.

Vruchtbaar rivierengebied

Hoewel de Rijn, Waal en Maas in het Gelders Rivierengebied vrijelijk konden overstromen, boden de talrijke stroomruggen en rivierduinen genoeg mogelijkheden tot bewoning. Het Gelderse Rivierengebied was in de Romeinse tijd zelfs het dichtstbevolkte stukje Nederland. De regelmatige overstromingen zorgden ook voor geregelde afzetting van laagjes slib en daarmee ook voor een vruchtbaar land. Omdat de rivieren nog niet waren bedijkt, ging hoogwater nog niet gepaard met de desastreuse kracht van dijkdoorbraken. Vanaf eind tweede eeuw kreeg men echter steeds vaker last van hoogwater en grote overstromingen. Dat leidde onder andere tot het ontstaan van nieuwe rivierlopen. Zo ging de Waal in de derde eeuw ten oosten van Tiel afbuigen naar het zuiden, om uit te vloeien in de Maas. Voor die tijd stroomde de Waal bij Tiel rechtdoor, in het rivierbed van de huidige Linge.

Veluwe

De Veluwe vormde bijna in alles een tegenstelling met het dichtbevolkte, vlakke, waterrijke en vruchtbare rivierengebied. Op de Veluwe woonden Chamaven, die verspreid over het gebied hun tradities uit de ijzertijd bleven voortzetten. De Romeinen toonden bijzonder weinig interesse voor de zandige heuvels van de Veluwe, maar waren kennelijk ook niet bevreesd voor aanvallen van die kant. Waar de Rijn langs de Veluwezoom stroomt, is nog geen enkel Romeins fort met zekerheid ontdekt. En dat terwijl de forten in Zuid-Holland op enkele kilometers afstand van elkaar staan. De enige uitzondering op deze ogenschijnlijke rust vormt een tijdelijk Romeins kamp bij Ermelo. Hier was een heel legioen een of twee dagen neergestreken tijdens een veldtocht naar het noorden, mogelijk tijdens de regeringsperiode van keizer Marcus Aurelius (161-180). Overigens is recentelijk op enkele kilometers afstand een tweede marskamp gevonden, waarschijnlijk uit dezelfde periode.