Romeinse tijd
Taal, kunst & cultuur
Kiem van de westerse beschaving

Bron: Frédérik Ruys (Vizualism), collectie Erfgoed Gelderland (Verhaal van Gelderland boek 1, pagina 186), CC-BY-NC
Veel van wat we nu zien als ‘westerse’ beschaving, heeft zijn wortels in de Romeinse tijd – even los van de vraag of dat ‘westers’ nu zoveel beter is dan andere culturen. De erfenis van de Romeinen zien we nog steeds terug in de rechtspraak, onze bestuurlijke organisatie gebaseerd op burgerschap, verschillende kunstvormen, literatuur, het kadaster en bouwkunst.
Romanisering
Aanvankelijk verschilden de leefwijzen van de bewoners ten noorden en zuiden van de Rijn niet zoveel, maar in het zuiden zorgde de Romeinse aanwezigheid gaandeweg voor een enorme sociale dynamiek en culturele ontwikkeling. In eerste instantie hielden de hier wonende Bataven grotendeels vast aan hun eigen agrarische cultuur, maar spoedig namen ze ook enkele klassiek-Romeinse elementen over. Deze vermenging van klassieke Romeinse cultuur met plaatselijke, inheemse culturen staat bekend als ‘Romanisering’.
Nieuw cultureel universum
Die Romanisering vormt een sleutelbegrip in het succes van het Romeinse Rijk. Door een deel te worden van de Romeinse samenleving, konden ook niet-mediterrane volkeren meeliften op de voordelen van de Romeinse welvaart en cultuur, zoals het gebruik van met de draaischijf gemaakt aardewerk, luxegoederen, sieraden, veel nieuwigheden op het menu (olijfolie, wijn, kruiden, fruit, kip), elementaire vormen van hygiëne en medische verzorging en juridische bescherming. Andersom doken ook Germaanse en Keltische elementen op in de cultuur van de elite. In de praktijk zien we dat die Romanisering in alle uithoeken van het Romeinse Rijk ook verschillende vormen kreeg. Het proces van Romanisering resulteerde in een nieuw cultureel universum onder Romeins bestuur.
Het mixen in de praktijk
Volkeren die deel gingen uitmaken van de Romeinse samenleving, pikten over het algemeen de elementen eruit die hun zelf het beste uitkwamen. Zo bleven de Bataven op het platteland wonen in hun woonstalhuizen van hout en leem, maar dronken ze uit bekers van Keulse makelij, aten ze van terra sigillata-borden uit Zuid-Frankrijk en gebruikten ze olijfolie uit Spanje. Het proces van integratie werd gestimuleerd door handel, maar ook door de opname van Bataven in het Romeinse leger. Daar maakten ze kennis met de ‘klassieke’ Romeinse levensstijl, leerden ze Latijn en ontmoetten ze mensen uit verder weg gelegen culturen. Na afloop van hun diensttijd namen ze die kennis en indrukken mee terug naar het Bataafse platteland.
De stad als nieuw fenomeen

Bron: Rijksmuseum van Oudheden
Een andere ‘nieuwigheid’ van de Romeinen was de introductie van de stedelijke cultuur. In de voor-Romeinse samenleving in Gelderland bestond de grootste nederzetting uit hooguit twee boerderijen: voor de plaatselijke bevolking moet dat een behoorlijke cultuurschok zijn geweest. De stad was geen Romeinse uitvinding, die bestond al duizenden jaren, maar de Romeinen koesterden het stedelijke concept als centrum van handel, burgerschap, bestuur en beschaving. Daarom stimuleerden ze overal de bouw van steden. In de tweede eeuw woonde zo’n 12 à 13 procent van de bevolking binnen het Romeinse Rijk in steden met meer dan 5.000 inwoners, naar toenmalige maatstaven een bijzonder hoog percentage. Na de Romeinse tijd bereikte Europa diezelfde mate van verstedelijking (urbanisatiegraad) pas weer rond 1800.
Nijmegen
In Romeins Nederland stond één stad met meer dan 5.000 inwoners: Ulpia Noviomagus, oftewel Nijmegen. Hier leefde iedereen naast en met elkaar: rijk en arm, jong en oud, burger en slaaf, inheems en mediterraan… Je zou Noviomagus kunnen zien als het Amsterdam van de oudheid, inclusief de dynamiek en multiculturele samensmelting. Dat had ook zijn uitstraling op de omliggende gebieden: hier verrezen grote landbouwbedrijven met rijke woningen, tempelcomplexen en handelsnederzettingen. Tegelijk zorgde de introductie van de stad ook per definitie voor een (culturele) kloof met het platteland. Die kloof is nooit meer verdwenen.
Kunstvormen
De Romeinen brachten nieuwe kunstvormen naar Gelderland, die alle hun archeologische sporen nalieten, zoals de beeldhouwkunst, schilderkunst, mozaïekkunst, glaskunst en edelsmeedkunst. Al deze kunstvormen maakten in de Romeinse tijd een enorme ontwikkeling door. De Romeinen staan daarnaast vooral bekend om hun bouwkunst, waarin hun voorliefde voor praktische oplossingen en logistiek werd gecombineerd met allerlei decoratieve toepassingen. Getuigenissen van deze bouwkunst waren niet alleen te vinden in de stad, maar strekten zich uit over het hele landschap.
Vermaak
In de Keltisch-Germaans-Romeinse mixcultuur was ook plaats voor typisch ‘klassieke’ vormen van vermaak, zoals theater, gladiatorspelen, wagenrennen en Romeinse spelen, de Romeinse variant van de Olympische Spelen. Of en hoe deze vormen van vermaak ook in Gelderland zijn geland, is moeilijk te zeggen. Wel stond in Nijmegen-Oost een amfitheater met plaats voor bijna 10.000 bezoekers, een verre voorloper van stadion De Goffert. Ongetwijfeld vonden hier grote evenementen plaats, maar bij gebrek aan historische bronnen en opgravingsgegevens tasten we in het duister over welke dat waren.

Bron: Collectie Valkhof Museum, Archeologisch Depot Gelderland

Bron: Collectie Valkhof Museum, bruikleen Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
Bezoek de musea
Deze musea vertellen met hun vaste collectie het verhaal van Taal, kunst & cultuur in de tijd van de Romeinse Tijd.
de musea
de kaart
Bekijk Gelderse collecties
Deze collectiestukken, afkomstig uit Gelderse collecties, passen bij het thema Taal, kunst & cultuur in de tijd van de Romeinse Tijd.
de collectiestukken

Kantharos van Stevensweert, beker van zilver uit de vroeg-Romeinse tijd
Valkhof Museum

Beeldsnijwerk van barnsteen uit de Romeinse tijd
Valkhof Museum

Bronzen spiegel versierd met Keltische motieven uit de late ijzertijd of vroeg-Romeinse tijd
Valkhof Museum
Lees meer verhalen
Deze verhalen vertellen je meer over het thema Taal, kunst & cultuur in de tijd van de Romeinse Tijd.
de verhalen

Romeinse Godenpijler
Op vrijdag 22 februari 1980 doen archeologen in Nijmegen bij opgravingen aan het Kelfkensbos een ontdekking die van grote betekenis blijkt te zijn..

Nijmegen, stempels op gebronsd aardewerk
In de Romeinse nederzettingen en legerplaatsen van Nijmegen is een kleine hoeveelheid van het zogenaamde ‘gebronsde aardewerk’ gevonden..

Romeinse militaire uitrusting en paardentuig van de Hunerberg te Nijmegen
Gedurende de laatste 70 jaar zijn op de Hunerberg te Nijmegen grote delen opgegraven van het legerkamp uit de Augusteïsche periode..