Romeinse tijd

Vernieuwing op alle gebieden

‘What have the Romans ever done for us?’, is wellicht de meest geciteerde uitspraak uit de film Monty Python’s Life of Brian. Op deze vraag volgt een hele opsomming van verworvenheden: sanitaire voorzieningen, medicijnen, onderwijs, wijn, openbare orde, irrigatie, wegen, aquaducten, volksgezondheid en vooral: vrede. Ondanks de ironische ondertoon klopt de strekking wel degelijk: de Romeinen brachten tal van vernieuwingen op vrijwel alle gebieden van de maatschappij.

Cultuurschok

De opmars van de Romeinse militairen in de richting van de Kelten en Germanen, in de eerste eeuw voor het begin van de jaartelling, moet voor alle partijen hebben aangevoeld als een cultuurschok. De Keltische en Germaanse wereld stond veel dichter bij de natuur en ws gebaseerd op orale traditie, het mondeling doorgeven van kennis van ouders op kinderen. Daarbij vergeleken waren de Romeinen control freaks die zwaar leunden op logistiek management, regulering en administratie. Deze eigenschappen stelden de Romeinen in staat om uit te blinken in grootschaligheid op alle mogelijke gebieden.

Schrift

Een van de meest ingrijpende veranderingen was de introductie van het schrift. Hierdoor komen we voor het eerst in de geschiedenis geschreven bronnen tegen, wat de cruciale stap vormt van prehistorie naar historie. De Romeinen gebruikten het schrift om gebeurtenissen te beschrijven, om kennis te vereeuwigen en voor kunstzinnige uitingen in theaterstukken, proza en poëzie. Daarnaast was het schrift belangrijk voor administratieve doeleinden: het vormde de ruggengraat van het bestuurssysteem, wat weer was gelinkt met het rechtstelsel, de belasting en het kadaster. En dat hing weer samen met een bestuurlijke, maatschappelijke en juridische ordening die draait om urbanisatie en burgerschap.

Romeins recht

Het Romeinse rechtstelsel vormt nog steeds de basis van ons eigen rechtstelsel. Juridische bescherming van burgers stond bij de Romeinen hoog in het vaandel. Ook waren ze de eersten die op grote schaal het landschap probeerden te ordenen door de toepassing van landbouwmethoden, ontginningen, de aanleg van waterleidingen (aquaducten) en de introductie van het kadaster. Of zo’n kadaster ook in Gelderland is ingevoerd, kan niet met zekerheid worden achterhaald, maar met name uit de tweede eeuw zijn er in Gelderland wel sporen gevonden van grootschalige verkavelingen op het platteland.

Bouwkunst

Op het gebied van de bouwkunst genoten de Romeinen grote faam. Ze perfectioneerden de baksteenbouw, wat onder andere leidde tot de aanleg van een baksteenfabriek op de Holdeurn in Berg en Dal. Ook vonden ze het beton uit, waarmee ze gebouwen konden maken van tot dan toe ongekend grootte. Romeinse ingenieurs legden een voor die tijd ultramodern wegennet aan dat alle uithoeken van het rijk met elkaar verbond, wat een grote vooruitgang betekende in mobiliteit, handel en uitwisseling van ideeën. Ook deinsden de Romeinen er niet voor terug in te grijpen in de loop van rivieren, bijvoorbeeld door het opwerpen van dammen en het graven van kanalen. Een van die dammen, de Drususdam, lag vlak bij Herwen. Dergelijke ingrepen vormen de eerste voorbeelden van grootschalig watermanagement in Nederland, ruim duizend jaar voordat de ‘Hollanders’ dit opnieuw zouden gaan toepassen.

Draaischijf

Een andere noviteit was ‘gedraaid’ aardewerk. Voorheen maakten de mensen potten, bekers en borden geheel handmatig. De Romeinen brachten echter de pottenbakkersschijf naar onze streken, waarmee aardewerk veel sneller, steviger en mooier gemaakt kon worden. In eerste instantie werd dit aardewerk geïmporteerd, maar al snel ging men het hier ook zelf maken. Dit gedraaide aardewerk kreeg duizenden varianten in vormen, grootte en kleur. Zo staan de steenovens in Berg en Dal heden ten dage bekend om hun productie van het zogenoemde Holdeurns aardewerk. De productie van het mooiste en beste aardewerk, het oranjerode terra sigillata, bleef echter voorbehouden aan grote werkplaatsen elders, onder andere in Zuid-Frankrijk.

Badhuizen

De Romeinen hechtten grote waarde aan gezondheid en sanitaire voorzieningen. Ze bouwden daartoe in het hele Romeinse Rijk badhuizen en openbare toiletten met stromend water. Er waren openbare badhuizen waarvan iedereen gebruik kon maken, zoals in Nijmegen, en privé-badhuizen bij militaire forten en villa’s. Achter deze sanitaire voorzieningen ging vaak een ingenieuze watervoorziening schuil, zoals het aquaduct (waterleiding) van Berg en Dal naar Nijmegen laat zien.

Stad

Misschien wel de belangrijkste vernieuwing was de introductie van het fenomeen ‘stad’ en het daarbij behorende stedelijke leven. In prehistorisch Nederland was dit fenomeen onbekend: tot aan de komst van de Romeinen leefde men in een puur agrarische samenleving, waarbij nederzettingen nooit groter waren dan twee boerderijen. De stad bracht ook totaal andere ambachten en beroepen met zich mee, zoals handelaars, schoenmakers, pottenbakkers, oogartsen, uitbaters van eetgelegenheden, ambtenaren, et cetera.

Economisch netwerk

Tot slot brachten de Romeinen ook economische veranderingen. Geld als betaalmiddel was in de ijzertijd een zeldzaamheid, maar werd in de Romeinse tijd steeds meer gemeengoed en daarmee ook de monetaire economie. Het Bataafse platteland werd opgenomen in het Romeinse economische netwerk dat zich uitspreidde tot in India. Omgekeerd drong de Romeinse mediterrane cultuur via de markt ook door in de regio. De boeren in de nederzetting bij Tiel-Passewaaij maakten vanaf het einde van de eerste eeuw zelf geen aardewerk en kleding meer, maar kochten of ruilden dat op markten, zoals in Noviomagus/Nijmegen.