Prehistorie

Een andere gedachtewereld

In de prehistorie waren er nog geen geschreven bronnen. Hoewel we bij klassieke schrijvers als Tacitus, Caesar en Plinius her en der een glimp opvangen van de gedachtewereld van de bewoners van onze streken, zijn we vooral afhankelijk van wat archeologische bronnen ons vertellen. Vooral voorhistorische rituele gebruiken geven een intrigerend beeld van de toenmalige levensbeschouwing. Religie was destijds een onlosmakelijk onderdeel van het dagelijks leven. In deze periode, ver voor de introductie van het Christendom, blijken natuurlijke plekken zoals moerassen en rivieren een belangrijke rol te hebben gespeeld in de belevingswereld. In de loop van de ijzertijd zien we een eerste aanzet tot het ontstaan van meer plaatsvaste heiligdommen.

Geen kerken maar moerassen

De introductie van het Christendom, in het begin van de Middeleeuwen, markeerde een enorme omslag in het wereldbeeld van de bewoners van onze gebieden. Na de kerstening, een proces dat – zeker mentaal gezien – enkele eeuwen in beslag nam, werden kerken de centrale plekken. Hier werd één god aanbeden, volgens een vastomlijnde set van regels en gebruiken. De situatie in de prehistorie was fundamenteel anders. Hoe de prehistorische godenwereld er uitzag is moeilijk te zeggen, maar uit klassieke bronnen lijkt het niet onwaarschijnlijk dat er – net als in de Romeinse tijd – diverse goden werden aanbeden.

Met name waterlopen en moerassen werden gezien als betekenisvolle plekken, waar gecommuniceerd kon worden met hogere machten. Dat gebeurde vooral door het doen van offergaven. In de zandgebieden van de Gelderse Vallei, Veluwe en Achterhoek zijn vele tientallen voorwerpen gevonden in moerassen, vennetjes en beek- en rivierdalen. De oudste vondsten zijn zo’n 7000 jaar oud. Aanvankelijk ging het vooral om stenen bijlen, en in een enkel geval een mooi bewerkte vuurstenen dolk. In latere fases zien we onder meer bronzen en ijzeren bijlen en wapens, sieraden, maalstenen, aardewerk en allerhande andere voorwerpen.

Dat we hier te maken hebben met de materiële neerslag van een vroege natuurreligie, en niet met verloren voorwerpen, is onder meer duidelijk uit het bijzondere karakter van sommige vondsten. Zo kwamen in het midden van de negentiende eeuw bij de ontginning van het Uddelerveen twee van de meest iconische Gelderse archeologische vondsten tevoorschijn. Het zijn schitterende bronzen halsringen, die dateren van omstreeks de zesde eeuw v.Chr. Ongetwijfeld zijn deze als een setje in het destijds moerassige gebied aan hogere machten geofferd. Ze kunnen als topstukken van metaalbewerking worden beschouwd, die ook tegenwoordig niet eenvoudig na te maken zijn door een ervaren smid. Een waardig offer, dus.

Natte, natuurlijke plekken waren dus uitgelezen plekken om te offeren. Toch geeft dat een te eendimensionaal beeld, want er zijn ook aanwijzingen voor offers op droge grond. Zo zijn in Kootwijk en Neede complete potten van de Vlaardingencultuur gevonden (circa 5000 jaar geleden), die op de kop in kuilen waren geplaatst, en door archeologen eveneens als offers zijn geïnterpreteerd. Een ander mooi voorbeeld is het zogenaamde depot van Heerde, dat onder meer bestaat uit twee enorme, uiterst zeldzame bronzen siernaalden en een speerpunt. Deze werden zo’n 3000 jaar geleden aan de bodem toevertrouwd.

Het ontstaan van cultusplaatsen

In veel delen van Noordwest-Europa ontstonden in de loop van de ijzertijd cultusplaatsen. Dit waren langer gebruikte rituele locaties, die bijvoorbeeld door greppels of wallen afgebakend konden zijn van de omgeving. Daarnaast worden ze soms gekenmerkt door grotere aantallen offervondsten, waaronder wapens, sieraden en munten. Deze plaatsen kunnen waarschijnlijk worden beschouwd als de prehistorische voorlopers van Romeinse tempels of christelijke kerken. Een mooi voorbeeld van zo’n locatie is opgegraven op het Kops Plateau in Nijmegen. Deze bestond uit een rechthoekige ruimte van 25 x 15 meter, die afgebakend was met veldkeien en waarbij onder meer een bronzen bijl gevonden is.

Plaatsvaste, langduriger gebruikte cultusplaatsen zijn ook aangetroffen op natte plekken. Zo is in een vennetje op de Leestense Enk bij Zutphen, direct grenzend aan een grafveld uit de ijzertijd, een grote hoeveelheid aardewerk, spinklossen, weefgewichten, maalstenen en houtskool gevonden. Het opvallendst zijn tien fragmenten van glazen armbanden en ringen. In het rivierengebied lagen belangrijke productiecentra van deze sieraden, maar noordelijker zijn ze een stuk zeldzamer. Opmerkelijk is dat de vondsten direct naast het urnenveld liggen en ten minste gedeeltelijk uit dezelfde tijd stammen. Hierdoor denken de opgravers dat de vondsten uit het vennetje gerelateerd zijn aan een dodenritueel. Mogelijk werd na het overlijden van iemand een deel van diens huisraad over het grafveld gedragen en, nadat het was stukgeslagen, in het vennetje gedeponeerd.

Religie is overal

Het voorgaande zou kunnen suggereren dat rituele handelingen vooral werden uitgevoerd buiten ‘de bewoonde wereld’. Ze vonden immers plaats op ‘natuurlijke’ plekken die een belangrijke betekenis hadden voor de toenmalige gemeenschap, of op langdurig gebruikte cultusplaatsen die daar speciaal voor waren geselecteerd. Dat beeld is echter te zwart-wit. Dat blijkt bijvoorbeeld uit verschillende bouwoffers die zijn aangetroffen op nederzettingsterreinen. In Zutphen werden in de ijzertijd soms bewust spinklossen onder de wanden van boerderijen geplaatst, en in Epse legden de bewoners van een boerderij uit de late ijzertijd een Keltische munt onder de paal van hun ingang. Dit soort bijzondere vondsten toont aan dat rituelen in de prehistorie verweven waren met het dagelijks leven.