Prehistorie

Wat de doden vertellen

De wijze waarop prehistorische samenlevingen omgingen met de dood vormt een belangrijke informatiebron voor archeologen over de toenmalige belevingswereld, en over eventuele verschillen in de positie en sociale status van de overledenen. Terwijl opgravingen van nederzettingen vooral een impressie lijken te geven van eenvoudige, kleine boerengehuchtjes, zonder concrete aanwijzingen voor individuele statusverschillen, biedt het grafbestel een rijker geschakeerd beeld. Opvallend zijn met name de grote veranderingen in grafrituelen door de tijd heen, waarbij soms slechts een selectie van de bevolking begraven werd, en in andere fases juist iedereen. In de ijzertijd verschijnt in het rivierengebied een kleine groep opmerkelijk ‘rijke’ graven, die wijzen op de opkomst van een regionale elite met verre contacten.

Grafvelden in soorten en maten

Uit Gelderland zijn vele honderden prehistorische begraafplaatsen bekend. Opmerkelijk is de grote diversiteit aan grafrituelen. In sommige periodes bestond een voorkeur voor lijkbegravingen (door archeologen vaak ‘inhumaties’ genoemd) en in andere voor crematies, al dan niet in urnen. Graven konden overdekt worden door een grafheuvel, waarvan er nog vele zichtbaar zijn in het hedendaagse landschap, of bestaan uit niet meer dan een eenvoudige grafkuil. In het laatste geval wordt wel gesproken van ‘vlakgraven’. Soms kreeg de dode een aantal voorwerpen mee in zijn of haar laatste rustplaats, terwijl dat in bepaalde periodes juist ongebruikelijk was. Op het eerste gezicht klinkt dit willekeurig, maar niets is minder waar. Door de tijd heen zijn er duidelijke patronen in grafgebruik zichtbaar, die aangeven dat er vastomlijnde ideeën bestonden hoe een graf eruit diende te zien.

Graven zijn dus unieke informatiebronnen voor archeologen. Toch is enige voorzichtigheid geboden bij het trekken van conclusies over de sociale positie en status van de overledenen in het dagelijks leven. Mogen we zonder meer aannemen dat iemand die bijzondere of ‘exotische’ voorwerpen meekreeg op de reis naar het hiernamaals een hoge status had? Wijst een vondst van een zwaard in een graf erop dat de begravene een krijger was? Of zegt dat soort objecten eerder iets over de mensen die de dode hadden begraven, en over hun belevingswereld? Mogelijk ligt de waarheid ergens in het midden.

Collectief en selectief

Graven van jager-verzamelaars zijn uit Gelderland tot op heden niet bekend. Een eerste, bijzonder inkijkje in prehistorisch grafritueel vinden we in Tiel-Medel. Recentelijk werd hier een bijzonder groepsgraf gevonden, waarin ongeveer 5500 jaar geleden tussen de acht en elf personen begraven zijn. Het graf is een aantal eeuwen ouder dan de kleine grafveldjes van de Trechterbekerboeren die opgegraven zijn in de omgeving van Neede, bij Ugchelen en bij het Uddelermeer. Hunebedden, de collectieve grafmonumenten die uit dezelfde periode bekend zijn uit Drenthe, kennen we uit Gelderland niet. Vermoedelijk heeft dit te maken met het ontbreken van grote keien die geschikt waren om deze grafmonumenten op te richten.

In het derde millennium voor Christus verschenen de eerste grafheuvels. Deze lagen in kleine groepjes verspreid over het landschap, vaak op markante en goed zichtbare plekken. Slecht een deel van de bevolking (mogelijk rond de 15 %) lijkt ‘recht’ te hebben gehad op een begraving in zo’n aarden grafmonument. Wat er na de dood met de andere overledenen gebeurde is niet goed bekend. Veel grafheuvels hebben meerdere gebruiksfases gekend. Bij een nieuwe gebruiksfase kon de heuvel soms opgehoogd worden. Zeker 1500 jaar lang bleef dit selectieve grafritueel in stand. In deze lange tijdsspanne zien we vooral veranderingen in de meegegeven grafgiften, maar ook een geleidelijke verschuiving van inhumaties naar crematies.

Omstreeks 1200 voor Christus zien we een markante omslag in grafritueel, met de intrede van urnenvelden. Dit zijn grafvelden waarin alle leden van de bevolking een plek kregen. Bijna iedereen werd nu gecremeerd, en in tegenstelling tot de graven in grafheuvels kwamen bijgiften nu nog maar zelden voor. Wat ten grondslag lag aan deze opmerkelijke transformatie is moeilijk te zeggen, maar het is duidelijk dat eventuele verschillen tussen individuen in deze periode niet in het grafbestel werden uitgedrukt.

De opkomst van elites

In het Gelderse rivierengebied en directe omgeving zien we in de achtste en zevende eeuw voor Christus een opmerkelijke trend, die meer reliëf aanbrengt in het beeld van een egalitaire agrarische maatschappij. In deze periode verscheen een kleine groep rijke graven, die doorgaans als ‘elitegraven’ of ‘vorstengraven’ worden beschreven. Het meest aansprekende voorbeeld is een graf dat in de late negentiende eeuw werd gevonden op de Wezelscheberg in Wijchen. In het graf bevonden zich de resten van een vierwielige pronkwagen, een bronzen emmer en een ijzeren zwaard. De decoratie van de bronzen asdoppen van de wagen, met gestileerde mensenhoofdjes, duidt op invloeden uit midden-Italië. Vermoedelijk is de wagen zelf uit Midden-Europa afkomstig. Deze bijzondere set vondsten wijst op het ontstaan van een elite – wellicht stamhoofden – die zich wilde en kon spiegelen aan de levensstijl van de Midden-Europese aristocratie. Mogelijk hadden sommige bewoners van het Oost-Nederlandse rivierengebied rechtstreekse relaties in dat gebied. Naast dit Wijchense graf zijn er uit deze periode onder meer bijzonder rijke graven uit Rhenen en Oss bekend.

In de vijfde eeuw v. Chr. tekent zich een tweede fase met rijke elitegraven af. Het mooiste voorbeeld is het graf van Overasselt. Daar werden crematieresten gevonden in een bronzen emmer, samen met een bronzen drinknapje, ijzeren speerpunten en paardentuig. Uit deze periode zijn veel meer graven met wapens bekend. Ze zijn allemaal in het Rijk van Nijmegen gevonden. Direct ten zuiden van de Waal, langs de steile rand van de stuwwallen, zijn veel graven uit de vijfde eeuw v. Chr. voorzien van een of meer speerpunten. Of hier allemaal mensen met een hogere sociale status zijn begraven, wellicht een soort ‘krijgerelite’, is vooralsnog moeilijk te overzien.