Prehistorie

De blauwdruk van Gelderland

Gelderland wordt gekenmerkt door grote landschappelijke diversiteit. De sterkste verschillen zijn zichtbaar tussen het rivierenlandschap en de zandstreken. Maar binnen die zandlandschappen hebben de Achterhoek, Veluwe en Gelderse Vallei ook weer een heel eigen karakter en landschapsidentiteit. De wortels van deze verschillen gaan diep terug in de tijd. In een proces van miljoenen jaren werd het Gelderse landschap gevormd door water, ijs en wind. Vanaf zevenduizend jaar geleden werd de hand van de mens geleidelijk steeds duidelijker zichtbaar. De eerste cultuurlandschappen begonnen te ontstaan, en daarmee de blauwdruk van Gelderland zoals we het nu kennen.

Gevormd door water, ijs en wind

Vele miljoenen jaren geleden bestond vrijwel het hele oppervlak van het huidige Gelderland uit een ondiepe, subtropische zee. In dit geologische tijdvak, het Tertiair, werden kleilagen afgezet die nu nog terug te vinden zijn in de kleigroeves bij Winterswijk. In die oude zeeklei zijn botten van walvissen, dolfijnen, zeehonden en zeekoeien te vinden. Een kleine twee miljoen jaar geleden verdween de zee uit Gelderland. Door duwkrachten in de aardkorst kwam de oostelijke Achterhoek omhoog. Tegelijkertijd begonnen zich in dit nieuwe tijdvak, het Kwartair, massale ijskappen te vormen. In het Kwartair werden lange perioden met een stabiel, relatief warm en vochtig klimaat (tussenijstijden of interglacialen) afgewisseld met nog langere ijstijden (glacialen) met een afwisseling van meer en minder barre klimaten.

Na terugtrekking van de zee was een uitgestrekt vlak en nat gebied achtergebleven. Hier stroomden voorlopers van de Rijn en Maas in een tientallen kilometers brede riviervlakte, die zich vanuit de Gelderse Poort in noordwestelijke richting uitstrekte. De oostelijke rand van deze vlakte lag ter hoogte van de lijn Neede-Groenlo-Varsseveld. In dit landschap verschenen de eerste mensen ten tonele, mogelijk ongeveer tussen 250.000 en 170.000 jaar geleden. Het waren kleine groepjes Neandertalers, die sporen van kleine kampementjes achterlieten die later door het opkomende landijs opgestuwd zouden worden. Vuistbijlen en andere vuurstenen werktuigen uit deze periode worden in Gelderland alleen in grindgroeves op stuwwallen en in zandwinningsputten in rivierdalen gevonden. In de voorlaatste ijstijd was het zo koud, dat de gletsjers zich over Gelderland uitbreidden. Daar kwamen zij rond 156.000 jaar geleden tot stilstand op de lijn Nijmegen-Wageningen-Hilversum-Haarlem. Dikke bodemlagen werden opgeduwd tot de stuwwallen die nog steeds beeldbepalende elementen zijn in het landschap van Gelderland. Op plekken waar gletsjertongen lagen, zoals ter hoogte van het latere IJsseldal en de Gelderse Vallei, ontstonden laaggelegen bekkens.

Aan het eind van de ijstijd was het in de koudste fases uitgesproken guur en droog. Het landschap was nauwelijks begroeid, waardoor de wind makkelijk vat kreeg op de kale zandbodem. Dit leidde tot het ontstaan van grootschalige zandverstuivingen. Waar het verstoven zand bleef liggen, ontstonden dekzandruggen en dekzandkoppen die van elkaar werden gescheiden door laagtes. De zandstreken van Gelderland hadden hun vorm gekregen.

Een aangenaam klimaat

Ongeveer 11.700 jaar geleden kwam er een einde aan de ijstijd, en begon de tussenijstijd waarin we nu nog steeds leven: het Holoceen. Binnen enkele eeuwen werd het warm en vochtig. De steppetoendra maakte aanvankelijk plaats voor berken, dennen, kruiden en grassen, maar al na eeuwen ontstonden er dichte loofbossen. Terwijl de jager-verzamelaars in de eindfase van de ijstijd nog jaagden op rendieren en paarden, deed nu een groot aantal diersoorten zijn intrede vanuit zuidelijke richting, zoals bruine beren, edelherten, reeën, wilde zwijnen, bevers, en verschillende soorten vogels en vissen.

Geleidelijk kreeg het landschap van het huidige Gelderland steeds verder vorm, met de grote rivieren die geleidelijk hun meanderende vorm begonnen aan te nemen. Dit opwarmende en sterk beboste landschap was uitermate geschikt voor jager-verzamelaars. Vanaf nu was er sprake van permanente bewoning. Kleine groepjes jager-verzamelaars trokken rond en leefden van wat het landschap hen te bieden had. Dat het goed toeven was in deze streken wordt duidelijk als we ons realiseren dat de overgang van jacht en verzamelen naar landbouw maar heel geleidelijk gebeurde. Blijkbaar werd er geen noodzaak gezien om op stel en sprong een nieuwe leefwijze te adopteren.

Kiem van het cultuurlandschap

Met de geleidelijke overgang van jacht en verzamelen naar landbouw, ongeveer tussen 7.000 en 5.500 jaar geleden, veranderde niet alleen de bestaanseconomie. Terwijl de impact van jager-verzamelaars op hun leefomgeving beperkt was, begonnen de eerste landbouwende groepen het landschap naar hun hand te zetten. Ze creëerden openingen in het dichte oerbos om hun akkers en nederzettingen – op dat moment niet meer dan kleine gehuchtjes van enkele boerderijen – aan te leggen. Dat het landschap vanaf nu door ontbossing alsmaar opener werd, is goed te volgen in zogenaamde pollendiagrammen. Deze geven, op basis van onderzoek van goed bewaard fossiel stuifmeel uit venen en laagtes, de veranderende verhoudingen tussen verschillende soorten planten en bomen weer.

Uit archeologische gegevens wordt duidelijk dat al in de late prehistorie, eeuwen voor de komst van de Romeinen, echte cultuurlandschappen waren ontstaan. Het landschap uit deze periode wordt wel omschreven als een mozaïek: kleine gehuchten, grafvelden en uitgestrekte akkercomplexen werden afgewisseld met bosrestanten, heidevelden, beken en moerassen. Echte oerbossen waren inmiddels al grotendeels verdwenen.