Prehistorie

Gelderland in de wijde wereld

Prehistorisch Gelderland was nooit geïsoleerd van de buitenwereld. Het tegenovergestelde is waar: al vanaf de steentijd zien we allerhande ‘exotische’ voorwerpen verschijnen, die afkomstig zijn uit alle windstreken. Door handel, uitwisseling en contacten kwamen ze uiteindelijk terecht in de Gelderse bodem, waar we ze terugvinden in graven, offerplaatsen en nederzettingen. Vaak blijkt aan dergelijke importstukken een bijzondere waarde te zijn toegekend: wat van ver komt is bijzonder. Maar soms ging het ook om grondstoffen of voorwerpen die vooral vanwege hun praktische bruikbaarheid op waarde werden geschat.

Materiaal uit alle windstreken

De bewoning van prehistorisch Gelderland kenmerkte zich duizenden jaren lang door eenvoudige, kleine boerengehuchtjes, verspreid over de zandstreken en rivierlandschappen. Ze waren voor een belangrijk deel zelfvoorzienend. Toch blijken deze gemeenschappen al sinds het neolithicum onderdeel uit te maken van bovenregionale uitwisselingsnetwerken, waardoor ‘exotische’ voorwerpen en grondstoffen – en daarnaast ongetwijfeld ook nieuwe denkbeelden – uit allerhande windstreken hun weg vonden naar onze gebieden. Dit is goed te zien in de vuursteentechnologie. De herkomst van veel soorten vuursteen is vrij goed te bepalen, onder meer aan de hand van kleur en textuur. Dit geldt bijvoorbeeld voor Rijckholt-vuursteen, dat gewonnen werd in vuursteenmijnen in de omgeving van het gelijknamige dorp in Zuid-Limburg, en dat verhandeld werd over grotere afstanden. Op verschillende plekken in Gelderland zijn voorwerpen van deze grondstof gevonden. Maar we kennen ook mooie dolken van het Franse GrandPressigny-vuursteen, en sikkels van Deens Helgoland-vuursteen. Vuursteen van hoge kwaliteit komt in Gelderland niet voor, waardoor dergelijke bijzondere stukken direct in het oog springen.

Ook andere belangrijke grondstoffen komen in Gelderland niet voor. Dat geldt bijvoorbeeld voor koper en tin, waarmee brons gemaakt kon worden. Toch zien we vanaf het eind van het derde millennium voor Christus eerst koperen, en vervolgens ook bronzen voorwerpen ten tonele verschijnen – in steeds grotere aantallen zelfs. Metaalanalyse wijst uit dat de grondstoffen van in Nederland gevonden bronzen objecten uit diverse windstreken afkomstig was, variërend van Ierland en het Verenigd Koninkrijk tot Centraal-Europa. Waarschijnlijk ging het niet zozeer om ruwe grondstoffen, maar werden geïmporteerde voorwerpen – soms in de vorm van bronsschroot – lokaal omgesmolten in de smeltkroes, waarna ze een nieuw leven tegemoet gingen.

Pronken met exotische objecten

Bijzondere voorwerpen uit verre streken konden door hun bezitters gebruikt worden als statussymbool. Ze toonden dat de eigenaar contacten had in andere gebieden en in de positie was om exotische objecten te verkrijgen. Dit wordt duidelijk uit offervondsten uit moerassen, die vaak uit niet-alledaagse objecten bestaan, maar ook uit grafvondsten. De ‘rijkste’ prehistorische graven bevatten vaak bijgiften die van niet-lokale herkomst zijn. Zo werd in een bronstijd-grafheuvel op de Bergsham bij Garderen een bronzen zwaardje uit Noord-Duitsland gevonden. De uitzonderlijk rijke ‘vorstengraven’ uit de ijzertijd, die te vinden zijn in en bij het Gelderse rivierengebied, bevatten diverse voorwerpen uit Centraal-Europa en het Mediterrane gebied. Die exotische objecten waren niet alleen op zichzelf belangrijk, ze dienden waarschijnlijk ook voor het uitdrukken van een ‘aristocratische’ ideologie.

Een bijzonder elitegraf is ook bekend uit de Achterhoek, en wel uit Zutphen. Het werd gevonden tijdens de opgraving van een urnenveld, en viel direct op door de dubbele kringgreppel die eromheen was gegraven. Uit analyse van de crematieresten blijkt dat het gaat om het graf van een vrouw die tussen de 25 en 34 jaar oud is geworden. Ze leefde omstreeks de achtste eeuw v.Chr. Bij het leeghalen van de urn bleek dat ze zeer bijzondere voorwerpen had meegekregen. Er werden een miniatuurpotje met versierde spinklos, tientallen fragmenten van bronzen sierobjecten en liefst 76 glazen kralen gevonden. De metalen voorwerpen dienden als kledingversiering en sieraad. Het gaat om naalden, oor- of haarringen, knopen en een aantal kleine conische objecten die op leer of textiel genaaid waren. De metalen voorwerpen bevatten een hoog gehalte tin, waardoor ze erg schitterden en heel opvallend zullen zijn geweest. Dat geldt ook voor de blauwe en blauwgroene glazen kralen. Deze zijn van een type dat nog nooit in Nederland was gevonden. Mogelijk werden ze geproduceerd in het oostelijk Middellandse Zeegebied. Of de jonge vrouw uit dat gebied afkomstig was of dat de ketting door uitwisseling werd verkregen, is vooralsnog de vraag.

Ook in het dagelijks leven werd gebruik gemaakt van materiaal en grondstoffen van niet-lokale herkomst. Zo werd in de ijzertijd graan gemalen op maalstenen uit de Eifel. Deze werden gefabriceerd uit de poreuze vulkanische steensoort tefriet, die daar uitermate geschikt voor was. Uit de kustgebieden werd zout geïmporteerd, dat gebruikt werd om voedsel langer te kunnen bewaren.