Nederlands Gewest

Reformatie in Gelderland

Ten tijde van de Reformatie in de zestiende eeuw groeide in de Lage Landen de aanhang van protestantse bewegingen. Het Habsburgse gezag probeerde deze trend te onderdrukken. De vorst liet ‘ketters’ vervolgen wat in de Nederlandse gewesten resulteerde in angst en afkeer van het centrale Spaanse gezag. Er brak een Opstand uit. Na de vorming van de Republiek verkreeg het protestantisme een sterke positie. De Nederduitse Gereformeerde kerk werd de publieke kerk. Mensen mochten wel katholiek blijven, maar de openbare beoefening van katholieke rituelen werd verboden. Katholieken leefden in Gelre als tweederangsburgers. De gereformeerde kerk en de daarbij horende predikanten hadden een grote invloed op het dagelijks leven van de bewoners: als hoeder van de zielzorg regelde de kerk onder meer het onderwijs en armenzorg.

Reformatie: de Spaanse inquisitie

Sinds het begin van de zestiende eeuw verschenen er steeds meer nieuwe religieuze stromingen in Gelre, waaronder het calvinisme, lutheranisme en anabaptisme (wederdopers). Vaak bekritiseerden deze stromingen bepaalde kerkelijke praktijken zoals de heiligenverering of aflatenhandel. De Habsburgs-Spaanse vorsten, die heersten over de Lage Landen, steunden de paus en de kerk. Zij traden hard op tegen protestantse ideeën en religieuze groepen die kritiek uitten op de kerk. Bij verplichte geloofsonderzoeken onderzochten inquisiteurs of het volk zich wel hield aan de kerkelijke gebruiken. De straffen varieerden van een berisping, boete, beslaglegging op eigendommen, doorverwijzing naar een priester tot zelfs de doodstraf – of een combinatie hiervan. Hoewel de bewoners van Gelre vreesden voor de Spaanse inquisitie, bleven grootschalige vervolgingen en confrontaties in dit gewest uit.

In opstand: calvinisme krijgt meer grond

Het verzet tegen de centraliserende politiek en kettervervolgingen door de Spaanse overheid nam in de tweede helft van de zestiende eeuw toe. In 1566 uitte zich dit in een golf van vernielingen in de Lage Landen: de Beeldenstorm. Enkele jaren later kwamen de gewesten gezamenlijk in opstand tegen de Spaanse vorst. Deze Opstand bevorderde de positie van het protestantisme Als veldheer Maurits van Nassau een stad veroverde op de Spanjaarden, volgden de calvinistische predikanten op de voet. Veel katholieke kerken werden gezuiverd en in gereformeerde handen overgedragen. Net als elders in de Republiek verbood het bestuur van Gelre op den duur het publiekelijk uitoefenen van het katholicisme.

Opbouw van de publieke kerk

De Nederduitse Gereformeerde kerk werd ten tijde van de Opstand de publieke kerk. De bestuurlijke elite stapte snel over op het protestantisme, veelal uit praktische overwegingen. Katholieken werden namelijk uitgesloten van (lucratieve) bestuursfuncties. Het bekeren van het gewone Gelderse volk lag ingewikkelder, zeker bij gebrek aan goede predikanten. Veel predikanten, waaronder omgeschoolde katholieke pastoors, misdroegen zich. De reformatie kwam dan ook niet in heel Gelre van de grond. Zeker in het Land van Maas en Waal bleef het overgrote gedeelte van de bevolking katholiek.

Contraremonstranten en remonstranten in Gelderland

In 1609 ging het Twaalfjarig Bestand in: een korte pauze in het oorlogsgeweld. Nu de buitenlandse dreiging was weggevallen, liepen de interne spanningen op. Deze staan bekend als de Bestandstwisten. Door een verschil van mening over de predestinatieleer – kunnen mensen beïnvloeden of ze in de hemel of in de hel eindigen, of is dat door God al voorbestemd? – ontstond een tweedeling binnen de gereformeerde kerk. De remonstranten namen een wat soepeler standpunt in, terwijl de contraremonstranten strenger waren. Deze tweedeling zette door in Gelre. De Synode van Dordrecht gaf in 1618-19 uiteindelijk de contraremonstranten gelijk. In Gelre werden de remonstrantse predikanten afgezet.

Katholieken als tweederangsburgers

Met de opkomst van het protestantisme als dominante religie, belandde de katholieke gemeenschap in moeilijk vaarwater. Katholieken werden getolereerd maar mochten hun rituelen niet in het openbaar uitoefenen. Zij mochten geen overheidsfuncties vervullen of zich bij een gilde aansluiten. Ze moesten meebetalen aan het onderhoud van protestantse kerken. Net als de Joden moesten ook katholieken extra betalen om burgerrecht te krijgen. Dat wil niet zeggen dat het katholicisme uit Gelderland verdween. Als tweederangsburgers vormden katholieken een grote minderheid in het gewest. Wel verdwenen oude katholieke feesten, kermissen en rituelen uit het publieke leven. Het katholieke geloof werd voornamelijk nog in de privésfeer beoefend.

Schuilkerken en bedevaart

De kleine groep edellieden die katholiek bleef, vormde een vermogend netwerk. Er waren wel contacten tussen de katholieke en protestantse adel, maar gemengde huwelijken kwamen zelden voor. Er waren meerdere rijke katholieke Gelderse families die op hun landgoederen onderdak boden aan priesters en rondreizende jezuïeten. Het gevolg was dat rond Gelderse kastelen en landhuizen vaak katholieke gemeenschappen bleven bestaan, zoals in Vaassen en Loenen op de Veluwe of Hernen in het rivierengebied. Op zon- en feestdagen trokken groepen katholieken gezamenlijk naar bedevaartsoorten, soms over de grens. In schuilkerken in kastelen of in grote boerderijen werden relikwieën bewaard en (in het geheim) katholieke rituelen uitgevoerd.

Gereformeerde strijd tegen ‘plat’ vermaak

In de loop van de zeventiende eeuw keerde gereformeerde predikanten zich steeds meer tegen uitingen van volkscultuur. Zij berispten oude tradities als carnaval, het planten van meibomen en nieuwjaarsvieringen en bekritiseerden plat volksvermaak als toneel, kluchten en volkspelletjes. In Arnhem werden in de zeventiende eeuw nieuwe voorschriften ingevoerd om dit volksvermaak aan banden te leggen. De overheid greep in om zulke ‘onzedelijke’ praktijken te stoppen. Het laat zien hoe zeer de kerk en staat aan elkaar gekoppeld waren. Veel katholieke feestdagen en vaste vrije dagen vielen weg.

Religieuze diversiteit in Gelre

Hoewel de Nederduitse Gereformeerde kerk een dominante positie innam, was Gelre in de achttiende eeuw geen volledig calvinistisch gewest. Er waren grote regionale verschillen. Het Rijk van Nijmegen en het Land van Maas en Waal waren nog altijd grotendeels katholiek. Ook langs de randen van de Veluwe en in het oosten van het kwartier van Zutphen (waaronder Groenlo) woonden grote katholieke gemeenschappen. Van de 190.000 inwoners was circa 61% gereformeerd en 37% katholiek. De overige 2% bestond uit onder meer lutheranen, doopsgezinden en Joden. Veel leden van religieuze minderheden waren gevlucht vanuit Frankrijk of het Rijnland, waar ze vervolgd werden. Zo stichtten de Hugenoten uit Frankrijk tegen het einde van de zeventiende eeuw enkele Waalse kerken in Gelre. Daarnaast was er de Joodse gemeenschap. Joden werden weliswaar niet vervolgd, maar ze waren onderworpen aan beperkingen en werden vaak geconfronteerd met antisemitisme.

Controverses binnen de gereformeerde kerk

Ook binnen de gereformeerde kerk bestonden er verschillen. De overheid streefde naar het behoud van religieuze rust, maar dit ging niet altijd makkelijk. Van een eenheid (zowel binnen Gelre als binnen de gereformeerde kerk) was zeker geen sprake.  Een richtingenstrijd binnen de calvinistische kerk tussen de precieze theoloog Gisbertius Voetius en de meer rekkelijke Johannes Coccejus leidde tot een tweedeling, maar uiteindelijk niet tot een kerksplitsing. Daarnaast ontstond in de achttiende eeuw een groeiende behoefte aan gevoelsmatig geloof: met minder starre, kille preken en meer gevoel en innerlijke bezinning. In Nijkerk leidden de indringende preken van predikant Gerard Kuypers tot een kortstondige hype, waarbij mensen tijdens de dienst schreeuwden en flauwvielen. Uit angst voor verdere onrust drukte de overheid deze beweging snel de kop in.