Graafschap & Hertogdom

Aan het hof van de graaf en hertog

De hoge en late middeleeuwen zijn periodes van geleidelijke groei aan (culturele) rijkdom in Gelre. De periode rond 1500 wordt zelfs wel getypeerd als de “gouden eeuw” van Gelre. Voor het grafelijke en later hertogelijke Gelderse hof zijn de meest prachtige kunstvoorwerpen gemaakt. Dat weten we uit spaarzame overblijfselen en uit hertogelijke inventarissen. Van de voorwerpen zelf zijn er veel verloren gegaan. Kunst en cultuur werden in de middeleeuwen vooral gestimuleerd door het hof en de kerk, maar in de vijftiende en zestiende eeuw ging de rijke burgerij in de Gelderse steden ook steeds meer een rol spelen als opdrachtgever.

Grafelijke kunst

Helaas is er weinig overgeleverd van de kunst en cultuur ten tijde van het prille begin (vanaf ca. 1025) van de graafschappen Gelre en Zutphen. Dat Otto († 1113), de tweede Zutphense graaf, de bijnaam ‘de Rijke’ had, spreekt in ieder geval tot de verbeelding. Het doet vermoeden dat zijn hof voorzien was van de nodige pracht en praal. Een huwelijk tussen Irmgard, gravin van Zutphen en Gerard II, graaf van Gelre (1129-1133), waardoor de twee graafschappen in een zogenaamde ‘personele unie’ werden samengevoegd, zorgde voor nóg meer verzameld inkomen voor de graven en gravinnen. Ze waren rijk genoeg om rond 1250 te beginnen aan de bouw van een prestigieuze grafelijke hal in Zutphen. Deze werd echter nooit voltooid.

Hof en kerk

Graven lieten praalgraven bouwen in belangrijke kerken en gaven welvarende kloosters opdracht tot het produceren van de mooiste handschriften. Daarnaast begonnen ze aan ambitieuze bouwprojecten, zoals de nog steeds bestaande Munsterabdij in Roermond (ca. 1220). Van de kunstvoorwerpen uit deze tijd zijn er helaas weinig voorbeelden over, maar de objecten die er nog zijn, getuigen van welvaart in het graafschap. De oudste bekende kunstvoorwerpen uit het graafschap Gelre zijn het Plenarium (gebedenboek) van het Klooster Bethlehem bij Doetinchem (ca. 1250) en het praalgraf van Gerard IV van Gelre en zijn vrouw Margaretha van Brabant in Roermond (ca. 1230).

Hertogdom

In 1339 werd Gelre tot hertogdom verheven. Het kon zich in die tijd qua kunst en cultuur meten met andere vorstendommen in Europa. Vooral rond 1400 nam de culturele ontwikkeling een vlucht. Hertog Willem I van Gelre onderhield een indrukwekkende hofhouding, met de nodige ambachtslieden, schilders en muzikanten. Ook van deze culturele rijkdom aan het Gelderse hof is slechts weinig overgebleven. Naast enkele gebedenboeken en edelsmeedwerk zijn het rijk geïllustreerde wapenboek Gelre, waarin een groot deel van de West-Europese adel en ridders aan de hand van hun wapenschilden is opgenomen, en de koperen windvaan van het Hattemse kasteel de Dikke Tinne schaarse voorbeelden.

Kunstenaars

Gelre was een belangrijk doorgangsgebied voor handelaren en ambachtslieden, waartoe schilders, beeldhouwers en edelsmeden ook behoorden. De groeiende welvaart van het hertogdom werkte in hun voordeel. Dankzij het culturele klimaat had een aantal kunstenaars uit Gelre de mogelijkheid om zich te ontwikkelen en hun vleugels uit te slaan elders in Europa. Een belangrijk voorbeeld is de schildersfamilie Maelwael-Van Lymborgh uit Nijmegen, waarvan diverse leden in Frankrijk aan de voornaamste hoven werkten. Meester Francke, een dominicaner monnik uit Zutphen, wist als schilder een naam voor zichzelf te maken in de Duitse landen.

Architectuur

In de late middeleeuwen ging het de Gelderse steden voor de wind. Dit kwam onder andere doordat in heel Noordwest-Europa de handel tussen Hanzesteden bloeide. Ook in Gelre waren verschillende steden bij de Hanze aangesloten. De Gelderse steden werden uitgebouwd met stenen huizen met architectuur in de gotische stijl. Er werden grote bouwprojecten uitgevoerd, zoals de verplaatsing van Elburg. Ook verschillende Gelderse kerken werden in de late middeleeuwen met grandeur uitgebreid en gerenoveerd. De Nijmeegse Valkhofburcht groeide uit tot een van de belangrijkste verblijfplaatsen van de rondreizende Gelderse hertogen. De burcht was voorzien van alle luxe die bij zo’n verblijfplaats hoorde.

Middenklasse

Na de adel en de kerk vergaarden de mensen in de steden vanaf de vijftiende eeuw ook steeds meer rijkdom. Ambachtslieden gingen zich in deze tijd verenigen in beroepsgildes, die onder meer opdracht gaven voor het maken van kunstvoorwerpen in kerken. Een bijzonder voorbeeld is het antependium (altaarkleed) van het schippersgilde van Nijmegen. Broederschappen en gasthuizen werden belangrijke opdrachtgevers van schilderijen en beeldhouwwerken in kerken en kloosters. Ook individuele handelaren en lagere edelen werden steeds rijker. Hierdoor konden zij zich een bijna hoofse huishouding veroorloven, of altaren stichten voor hun zielenheil.

Boeken

In Gelre bloeide in de vijftiende en zestiende eeuw een belangrijke handschriftenproductie op. Leden van het Gelderse hof en Gelderse kerken lieten rijkversierde gebeden- en getijdeboeken maken. Indrukwekkende exemplaren zijn de getijdenboeken van de hertoginnen Maria van Gelre en Katharina van Kleef. Boeken werden in Gelre tot ver in de late middeleeuwen voornamelijk in kloosters geschreven en gekopieerd, in tegenstelling tot in andere landen (zoals Vlaanderen) waar ambachtslieden dat vak uitoefenden. Maar in de late middeleeuwen werd ook de boekdrukkunst uitgevonden. Omstreeks 1500 vestigen de eerste drukkers zich in de Gelderse steden.

Toneel

Van oudsher was er een nauwe band tussen kerk en toneel. In de late middeleeuwen vonden toneelopvoeringen vaak plaats tijdens bijzondere momenten op de kerkelijke kalender. Gelderse steden betaalden voor opvoeringen tijdens belangrijke kerkelijke feestdagen waarbij datgene wat men vierde werd uitgebeeld, zoals de geboorte of de hemelvaart van Jezus. Dit groeide in de vijftiende eeuw uit tot toneelstukken gebaseerd op meer obscure bijbelfiguren of op volksverhalen. Gelre was zelf ook het onderwerp van toneelvoorstellingen; het in Antwerpen geschreven zestiende-eeuwse stuk Mariken van Nieumeghen speelt zich af in het Nijmegen van rond 1465.