Graafschap en Hertogdom

Heiligen en heidenen in Gelre

Ten tijde van het graafschap en hertogdom Gelre hadden de kerk en het geloof een grote rol in het dagelijks leven. Iedereen ging op zon- en feestdagen naar de mis in de plaatselijke kerk. De wereld werd begrepen vanuit wat er in de Bijbel over stond. Vrijwel iedereen, boeren, burgers en adel, kreeg te horen wat de kerk te zeggen had over goed en slecht leven. Wie zich wilde verzekeren van een plek in het hiernamaals, moest rekening houden met de kerkelijke regels. Het leven van alledag werd ingedeeld volgens de kerkelijke kalender. Mensen werkten niet op kerkelijke feestdagen en heiligendagen bepaalden de kalender: van jaarmarkten tot de boekhouding.

Kloosters

Gelre lag op een bijzondere plek in het kerkelijke landschap. Het grondgebied was verdeeld over vier bisdommen: Utrecht, Münster, Luik en Keulen. De bisschop van Keulen was tevens aartsbisschop, waardoor hij gezag had over de andere bisdommen. Ten tijde van het graafschap waren er nog weinig kloosters in Gelre. De kloosters die er waren, bevonden zich voornamelijk in het rivierengebied. Wel waren er verschillende kloosters buiten Gelre die grond bezaten in het graafschap. Pas in de dertiende eeuw begonnen de graven van Gelre kloosters te stichten. In de veertiende en vijftiende eeuw, toen Gelre een hertogdom was geworden, nam het aantal kloosters in Gelre toe. Een verdiepingsbeweging van het geloof leidde ertoe dat nieuwe en strengere kloosterordes werden gesticht.

Kerk en cultuur

In de elfde en twaalfde eeuw nam de Gelderse bevolking geleidelijk toe. Voor al die nieuwe mensen moesten kerken gebouwd worden waar zij de mis konden volgen, konden trouwen of begraven konden worden. Vaak werd zo’n nieuwe kerk geplaatst op een plek die goed bereikbaar was voor mensen uit verschillende buurschappen. Deze kerken trokken op hun beurt mensen aan die hun huizen rond die kerken bouwden. Dankzij de kerkenbouw ontstonden in deze tijd dus nieuwe dorpen in Gelderland. De jaarkalender werd voor een belangrijk deel bepaald door de kerk. Zo waren kerkelijke feestdagen belangrijke momenten voor vermaak in de steden en dorpen. Dan werden er toneelstukken opgevoerd, gebaseerd op Bijbelverhalen. Het geloof was ook een inspiratiebron voor tal van ambachtslieden en kunstenaars. Edelen en rijke burgers konden hun rijkdom tonen door middel van kostbare religieuze bestellingen zoals miskelken, getijdenboeken en altaarstukken.

Heiligenverering

In tijden van nood richtten mensen zich tot de kerk en de heiligen. Gedurende de middeleeuwen waarde de pest meerdere keren rond in Europa. Gelre, dat een knooppunt van handel en transport was, bleef niet ongedeerd. Ter bescherming tegen ziektes of onheil wendden mensen zich tot heiligen die elk hun eigen specialisme hadden. Zo riep men Sint-Antonius aan tegen de pest en kon Sint-Margaretha helpen bij een onvervulde kinderwens. Men was ervan overtuigd dat deze heiligen wonderen konden verrichten. Zo is er een boekwerk overgeleverd met de mirakelen van Sint-Eusebius, de beschermheilige van Arnhem.

Joden en heidenen

De grootste religieuze minderheid in laatmiddeleeuws Gelre waren de Joden. Ze mochten zich met hertogelijke toestemming vestigen in Gelderland. De tolerantie voor Joden was gebaseerd op geldhandel: de kerk verbood het uitlenen van geld tegen rente, maar Joden vielen niet onder het pauselijk gezag. Zij mochten dit dus wel. Maar de tolerantie van Joden had een wankele basis; in tijden van rampspoed kregen zij vaak de schuld. Zo leidde de pestuitbraak van 1349 tot vervolging en uitmoording van Joden. Tijdelijk verdwenen ze uit Gelre, om pas enkele decennia later terug te keren. Verder telde Gelre nog groepen “heidenen”: rondreizende Roma en Sinti (die toen werden aangeduid als Egyptenaren) en ook Litouwers die door de hertog waren meegevoerd als krijgsgevangenen. Hoe zij in het Gelderse hun geloof praktiseerden is niet bekend.

Kruistochten en bedevaarten

Verschillende Gelderse edellieden gingen mee op kruistocht om heidenen in Noordoost-Europa en het Midden-Oosten te verslaan. Graaf Reinald I (1255-1326), maakte rond 1300 zelfs zijn eigen plannen voor een kruistocht, die hij uiteindelijk niet uitvoerde. Meer vredelievende religieuze reizen die men maakte in die tijd waren bedevaarten. Sommige daarvan werden ondernomen naar heilige plaatsen in het buitenland (Rome, Santiago of Jeruzalem). Van hertog Willem I is bijzonder goed gedocumenteerd hoe hij in 1391-’92 van Zutphen naar het Heilige Land trok. Ook binnen Gelre bevonden zich verschillende heilige plekken die bedevaartgangers aantrokken. Een van de meer bekende Gelderse bedevaartsoorden waren de kapel en het klooster van Onze Lieve Vrouw van Renkum.

Moderne devotie

Aan het einde van de veertiende eeuw kwam een invloedrijke religieuze beweging op: de Moderne Devotie. Deze beweging benadrukte de eigen verantwoordelijkheid en het innerlijke leven van gelovigen, waardoor de rol van de kerk verkleind werd. Religieuze teksten en beelden werden toegankelijk gemaakt voor gewone mensen. Leden van de beweging onderwezen in de volkstaal (in plaats van Latijn). Onder invloed van de Moderne Devotie kregen kunstwerken meer emotionele uitdrukking, om zo het geloof beter invoelbaar te maken. De grondlegger van de moderne devotie Geert Grote (1340-1384) kwam uit Deventer, maar via de IJssel drong de Moderne Devotie al snel door in Gelderland.

Andere geluiden

Maarten Luther luidde met zijn kritiek op de aflaathandel en de openbaarmaking van zijn 95 stellingen in 1517 de Reformatie in. Hiermee werd in Europa een geloofsstrijd tussen katholieken en protestanten ingezet, die de hele zestiende eeuw zou duren. De Reformatie sloeg hier en daar aan in Gelre, maar Karel van Egmond, hertog van Gelre, wist de beweging met succes de kop in te drukken. Hij liet zelfs een anonieme priester (waarschijnlijk uit Hattem) een betoog schrijven tegen Luthers ideeën. Ook de wederdopers kregen geen voet aan de Gelderse grond alhoewel het nabijgelegen Münster in 1534 werd uitgeroepen tot hun Nieuwe Jeruzalem.