20e eeuw
Zingeving & levensbeschouwing
Kerkgangers en kerkverlaters

Bron: Willem Nabuurs.
Aan het einde van de negentiende eeuw begon Nederland verzuild te raken. De samenleving raakte verdeeld in groepen of “zuilen”, gestoeld op levensovertuiging. De verzuiling werd bevorderd door de schoolstrijd, die eindigde in 1917. Vanaf die tijd kregen scholen die op religieuze leest geschoeid waren evenveel geld als openbare scholen. De schoolstrijd had een domino-effect naar andere terreinen van het leven. Binnen een zuil ging men naar dezelfde kerk, bezochten de kinderen scholen met dezelfde grondslag en waren kerkgenoten lid van dezelfde sportvereniging. Elke zuil had zijn eigen krant. Zo lazen Nijmeegse katholieken De Gelderlander en protestanten de Provinciale Geldersche en Nijmeegse Courant.
Katholiek
Nadat de negentiende eeuw voor de katholieken in het teken had gestaan van het opbouwen van hun kerkelijke organisatie, waren ze in de twintigste eeuw een omvangrijke en krachtige groepering geworden. Gelderse katholieke regio’s waren vooral te vinden ten zuiden van de Waal en op verspreide locaties in de Achterhoek. Een kroon op de emancipatie van de katholieken was de stichting van de Katholieke Universiteit Nijmegen in 1923, de tegenwoordige Radboud Universiteit. Daarnaast richtten katholieken rond 1900 eigen vakbonden en eigen verenigingen voor werk en vrije tijd op. Parochianen werden vanaf de kansel gestimuleerd om zich aan te sluiten bij deze organisaties. Dit bevorderde de verzuiling. De Roomsch-Katholieke Volkspartij was een grote speler in het Gelderse politieke landschap. Zo was de partij bij de verkiezingen van Provinciale Staten steeds bijna even groot als alle protestantse partijen bij elkaar.
Ontkerkelijking en ontzuiling
In de jaren zestig zette de ontzuiling in. Dat kwam onder meer doordat de staat functies van de kerk was gaan overnemen, bijvoorbeeld op het gebied van zorg, onderwijs en bijstand. Ook was er sprake van ontkerkelijking of secularisering, een ontwikkeling die tot vandaag de dag doorzet. Dit begon bij de hervormde kerken. In Gelderland verloren die in de tweede helft van de twintigste eeuw bijna de helft van hun kerkgangers. De Gelderse gereformeerden daarentegen bleven over het algemeen trouw aan hun kerk. De katholieke kerk wist zijn leden in Gelderland langer vast te houden dan de hervormde kerk, maar sinds 1970 zijn ook daar de aantallen kerkgangers snel aan het dalen.

Bron: Wikimedia Commons. ArjanH. CC BY-SA 4.0

Bron: Eugene Winthagen / Nationale Beeldbank, 150685747.
Protestanten
De protestanten (zowel hervormden als gereformeerden) bevinden zich in Gelderland traditioneel voornamelijk op de Veluwe en in het rivierengebied. De behoudende variant van het protestantisme (bevindelijk gereformeerden) werd in de twintigste eeuw door buitenstaanders ook wel getypeerd als “zwarte-kousenkerk”. Alhoewel al langer een behoudend gereformeerde strook diagonaal door Nederland liep (de zogeheten Biblebelt), werd deze vanaf de jaren zeventig goed zichtbaar door de secularisering en ontkerkelijking onder hervormden en gereformeerden. De godsdienst heeft in de Biblebelt nog altijd zijn weerslag op het dagelijks leven. Zo houden gemeenten met veel behoudend protestantse inwoners de zondagsrust in ere, waardoor er geen koopzondag is. Naast de behoudende stroming is er een meer vrijzinnige en evangelicale richting onder de protestanten die in 2004 gefuseerd zijn tot de Protestantse Kerk Nederland (PKN). In Gelderland vind je deze laatste stromingen voornamelijk in de Achterhoek en rond Tiel.

Bron: Frédérik Ruys (Vizualism), collectie Erfgoed Gelderland (Verhaal van Gelderland boek 4, pagina 311), CC-BY-NC
Revival
Terwijl aan de ene kant sprake was van ontkerkelijking, nam aan de andere kant het aantal protestantse kerkgenootschappen in de twintigste eeuw toe. Er ontstonden verschillende mini-zuiltjes, met elk hun eigen politieke partijen, scholen en kranten. Vooral de Pinksterbeweging en aanverwante bewegingen bloeiden op. In deze bewegingen ligt een accent op de persoonlijke beleving van het geloof, dat gevierd wordt tijdens grote religieuze evenementen. Alhoewel ze door het gebruik van video, muziek en licht modern zijn, zijn deze bewegingen qua religieuze inhoud streng in de leer. In de Gelderse Biblebelt vonden en vinden ze vruchtbare grond.
Secularisering en spiritualiteit
Dat mensen een kerk of het christelijke geloof verlaten, betekent niet dat zij geen behoefte hebben aan zingeving. In de twintigste eeuw kwamen allerlei andere levensbeschouwingen op, of werden er spirituele alternatieven gevonden, soms gelieerd aan oosterse geloven. Een voorbeeld is de antroposofie, bekend van de Vrije School. De antroposofen kregen in Gelderland met name in Zutphen voet aan de grond met een eigen huisartsen, scholen en boekhandels. Het hindoeïsme en boeddhisme zijn in Gelderland bescheiden van omvang gebleven. Al zijn hier wel hindoetempels te vinden in Wijchen en Loenen.
Jodendom
De Tweede Wereldoorlog had een verwoestende werking op de Joodse gemeenschappen in Gelderland. Aan het begin van de bezetting woonden er circa 6.600 Joden in Gelderland. Vooral Arnhem, Nijmegen, Zutphen en Winterswijk kenden grote gemeenschappen. Van de Gelderse Joden overleefde slechts 39 procent de oorlog. Nadien kwam hun aantal nooit meer op hetzelfde peil als daarvoor. Veel Joodse synagogen raakten in onbruik en kregen andere functies. De Sjoel in Elburg werd een museum en vertelt het verhaal van de Joden in de provincie.
Islam
In de twintigste eeuw kwam er een nieuwe speler op het religieuze veld, de islam. Een aanzienlijk deel van de gastarbeiders die naar Nederland en naar Gelderland kwamen, was moslim. Zij hadden net als andere gelovigen behoefte aan eigen gebedshuizen. Deze werden in het begin ingericht in leegstaande panden, zoals een limonadefabriek in Nijmegen en de oude synagoge in Tiel. Pas in het laatste kwart van de vorige eeuw begon men in Gelderland nieuwe moskeeën te bouwen.
Bezoek de musea
Deze musea vertellen met hun vaste collectie het verhaal van Zingeving & levensbeschouwing in de tijd van de 20e eeuw.
Luister naar de podcast
Ontdek in de Verhaal van Gelderland Podcast verrassende feiten, nieuwe inzichten en spannende verhalen over zingeving en levensbeschouwing in de twintigste eeuw.
de podcast
De Gelderse basiliek die er toch niet kwam
Op bezoek bij: Museumpark Orientalis
Museumpark Orientalis ligt verscholen in een heuvelachtig en bosrijk landschap vlakbij Nijmegen. Tijdens een wandeling met directeur Sietse Jager ontdekken we 29 rijksmonumenten, variërend van een joods dorp met synagoge tot een nooit afgebouwde basiliek. Het museum ontstond aan het begin van de twintigste eeuw als katholiek devotiepark, maar al snel vonden christenen van alle stromingen hun weg naar Heilig Landstichting. Nu biedt het voormalige Bijbels Openluchtmuseum ruimte aan alle vormen van zingeving en levensbeschouwing. Bijzonder hoogleraar Gelderse geschiedenis Dolly Verhoeven vertelt hoe de verzuiling en ontzuiling verliep in Gelderland.
Klik op de playbutton om de aflevering hier af te spelen. Liever de aflevering via Spotify beluisteren? Klik dan op deze link.

Bekijk Gelderse collecties
Deze collectiestukken, afkomstig uit Gelderse collecties, passen bij het thema Zingeving & levensbeschouwing in de tijd van de 20e eeuw.
de collectiestukken

Kerkbijbel met zilverbeslag, Staphorst, 1905
Nederlands Openluchtmuseum

Rekwisiet (beeld) voorstellende Sint-Cecilia
Nationaal Orgelmuseum

Bruidskroon of pinksterkroon, 1930–1945
Nederlands Openluchtmuseum
Lees meer verhalen
Deze verhalen vertellen je meer over het thema Zingeving & levensbeschouwing in de tijd van de 20e eeuw.
de verhalen

De kerkrazzia in Aalten
Op zondag 30 januari 1944 werden 48 jonge mannen opgepakt bij een razzia door de Duitse bezetters op de Christelijk Gereformeerde Kerk en de..

‘Monnikendam aan de Waal’
Nergens in Nederland stonden rond 1900 zoveel kloosters als in Nijmegen. De stad werd daarom ook wel ‘Monnikendam aan de Waal’ genoemd. Samen met de..

Mag ik hier bidden?
De ramadan is onderdeel geworden van het culturele erfgoed van Nederland. Om de ramadan te vieren is Erfgoed Gelderland opzoek gegaan naar..