20e eeuw

Democratie is meer dan de stembusgang alleen

De Tweede Kamerverkiezingen van 1918 waren de eerste met algemeen mannenkiesrecht (voor vrouwen kwam die gelegenheid vier jaar later). Tegelijkertijd werd het stelsel van evenredige vertegenwoordiging ingevoerd. Mits de kiesdrempel werd gehaald, konden nu ook kleinere partijen parlementszetels veroveren. Meteen groeide het aantal fracties in de Tweede Kamer – met toentertijd 100 leden – van zes naar dertien. Ook het Gelderse politieke landschap werd nog veelkleuriger dan voorheen. Ondertussen kantelden de vaak eeuwenoude sociaal-maatschappelijke verhoudingen. Veel tot dan toe achtergestelde groeperingen emancipeerden zich. In de loop van de twintigste eeuw werd de Nederlandse samenleving steeds democratischer (met uitzondering van de bezettingstijd). Macht was niet enkel meer een zaak van de elite. Of toch wel?

Gescheiden werelden

Nederland is gedurende een groot deel van de twintigste eeuw een verzuilde samenleving geweest. In plaats van de elders in Europa meer gebruikelijke scheiding tussen progressieve en conservatieve krachten, kende Nederland een opdeling in ‘zuilen’. Mensen met dezelfde geloofsovertuiging (katholieken, orthodox-protestanten) of levensbeschouwing (sociaaldemocraten, in mindere mate liberalen) leefden grotendeels gescheiden van elkaar. Van de wieg tot het graf begaf men zich zoveel mogelijk binnen de veilige omgeving van de eigen groep. Zo gingen katholieke kinderen naar een katholieke kleuter- en lagere school. En als er kon worden doorgeleerd ook naar een katholieke middelbare school. In 1923 werd er in Nijmegen zelfs een katholieke universiteit opgericht. Sporten deed men in katholiek verenigingsverband. Thuis werd er een katholieke krant gelezen – bijvoorbeeld De Gelderlander – en voornamelijk naar uitzendingen van de KRO geluisterd. Vader was lid van de katholieke vakbond, moeder van een katholieke vrouwenorganisatie. En nagenoeg alle katholieken stemden op de katholieke partij. Dat patroon gold ook voor leden van de andere zuilen. Verkiezingsuitslagen waren daardoor lange tijd gemakkelijk te voorspellen.

Crisis en vernietiging

In de crisisjaren dertig kwam het democratische stelsel onder druk te staan. Ter uiterst linker- maar vooral ook ter uiterst rechterzijde bedreigden partijen de democratie. De wereldwijde economische crisis zorgde voor massale werkloosheid. Veel mensen zagen hun met hard werken opgebouwde bestaan bedreigd worden. Niet alleen arbeiders en kleine zelfstandigen hadden het zwaar, dat gold ook voor kleine boeren. En daarvan had Gelderland er veel. De extreemrechtse Nationaal Socialistische Beweging (NSB) had in delen van de Achterhoek een aanzienlijke aanhang. Bij de Provinciale Statenverkiezingen van 1935 haalden de nationaalsocialisten in sommige Achterhoekse gemeenten zelfs meer dan twintig procent van de stemmen. Mogelijk nog schokkender was eenzelfde percentage in het miljonairsdorp Rozendaal. De NSB slaagde er niet in de verzuilde Nederlandse democratie omver te werpen. Dat deden de Duitse nazi’s na hun inval in mei 1940 wel. Niet alleen het democratische stelsel werd buiten werking gesteld, ook de rechtsstaat werd vernietigd. Naarmate de oorlog voortduurde werd het optreden van de Duitse bezetters steeds gewelddadiger. Over het verschrikkelijke lot van de joodse landgenoten in de concentratie- en vernietigingskampen hadden de meeste Nederlanders toen nog geen weet. Of zij wilden het liever niet weten.

Wederopbouw en gelijke kansen

Kort na de bevrijding hoopten velen dat alles anders zou worden. Dat het hokjesdenken van voor de oorlog zou verdwijnen. Al snel bleek het gros van de Nederlanders weer te kiezen voor de vertrouwde kaders en van daaruit aan de wederopbouw te willen werken. Toen Nederland langzamerhand herrees, bleek het verzuilde stelsel wel scheuren te vertonen. Ook bij de doorgaans zo gezagsgetrouwe boeren. Een deel van hen keerde zich tegen het nationale landbouwbeleid dat volgens hen te veel beperkingen oplegde. Zij stemden op de Boerenpartij van de Bennekomse veehouder Hendrik Koekkoek die in de jaren zestig in de landelijke en provinciale politiek veel successen behaalde. Ook veel stedelingen stemden op deze protestpartij. Nederlanders kregen het ondertussen in materieel opzicht steeds beter. De emancipatie van bevolkingsgroepen maakte de zuilen langzamerhand overbodig. Dat was goed te zien op de universiteiten waar eind jaren zestig de eerste babyboomers gingen studeren. Veel leden van deze protestgeneratie vielen in mum van tijd van hun geloof. In Nijmegen bekeerde een deel zich tot een nieuwe leer en werd overtuigd marxist, leninist, maoïst of een combinatie ervan.

Marktdenken

Het revolutionaire vuur doofde relatief snel. Solidariteit bleek ook nu op den duur lastig vol te houden. Na hun studie kwam een aantal criticasters van de oude gevestigde orde op het pluche te zitten. Zij werden daardoor zelf onderdeel van ‘de elite’. De oude ideologieën verdwenen uit de samenleving en uiteindelijk ook uit de politiek. Na de economische crisis van begin jaren tachtig – met massale jeugdwerkloosheid, torenhoge hypotheekrentes en een sterk dalende huizenmarkt – werd het gehele politieke midden in Nederland min of meer ‘neoliberaal’. Voorop stonden ongeremde groei, privatisering van de markt en maximale bewegingsvrijheid voor het individu. Om niet nog meer aanhang te verliezen bundelden de christelijke concurrenten van weleer de krachten in het CDA en legden de sociaaldemocraten van de PvdA omwille van regeringsdeelname hun ideologische veren af.

Nieuwe uitdagingen

Nederland verstevigde de laatste decennia haar positie als één van de krachtigste economieën ter wereld. Na de VS zijn we nu zelfs de tweede mondiale voedselexporteur. Nadeel van deze groeiende welvaart is dat die niet eindeloos is. Maatregelen om onze leefomgeving te beschermen zijn te lang op de lange baan geschoven. In onze open democratische samenleving zijn wij allen verantwoordelijk voor het gevoerde beleid en niet alleen een naar verluidt niet luisterende ‘elite’. Net zoals eerder in tijden van crises zijn de politiek-maatschappelijke tegenstellingen momenteel sterk gepolariseerd. Niet vreemd want veel Nederlanders, onder wie veel Gelderse agrarische ondernemers, zien hun levensonderhoud ernstig bedreigd worden. Links of rechtsom zullen er harde keuzes gemaakt moeten worden om dilemma’s op het terrein van onder meer het natuurbehoud, de energietransitie en de woningmarkt op te lossen. De politici in Den Haag hebben besloten dat de provincies daar de komende jaren een cruciale rol in gaan spelen. Geen eenvoudige taak, omdat dergelijke ingrijpende koerswijzigingen uiteindelijk niet zullen slagen door besluiten van tijdelijke politieke coalities. Daarvoor is namelijk een brede en langdurige steun vanuit de samenleving nodig.