20e eeuw

Naar een geglobaliseerde samenleving

In een eeuw tijd veranderde er veel in Gelderland. Nieuwe verbindingen – spoorlijnen, wegen en trambanen – maakten Gelderland een stuk toegankelijker. Schaalvergroting vond plaats op nagenoeg alle terreinen van de samenleving: landbouw, industrie, winkels en onderwijs. Huishoudelijke apparaten zoals de wasmachine, de koelkast en de stofzuiger maakten het leven voor veel bewoners in Gelderland een stuk gemakkelijker. Gelderland werd langzamerhand onderdeel van een geglobaliseerde samenleving.

Provinciale geschiedenis

In de twintigste eeuw gingen steeds meer historici en liefhebbers zich bezighouden met de geschiedenis van Gelderland. Andere provincies hadden halverwege de negentiende eeuw al meer oog gekregen voor hun provinciale verleden. In Gelderland kwam dit – bij gebrek aan een overkoepeld identiteitsgevoel – iets later op gang. In 1897 richtte een groep enthousiastelingen de Vereniging Gelre op. Een sleutelfiguur hierin was F.A. Hoefer. Hij had daarnaast een belangrijk aandeel in de oprichting van het Nederlands Openluchtmuseum (1918). In dit museum lag de nadruk op het behoud van de traditionele streekcultuur. Ook het aantal Gelderse publicaties over de regionale volkscultuur en regionale dialecten nam toe.

Met de trein, auto of op de fiets

In heel Gelderland werden nieuwe verbindingen aangelegd in de vorm van spoorwegen, tramlijnen en autowegen. Ook kwamen er bruggen over de grote rivieren. Veel arbeiders konden op deze manier een stuk eenvoudiger reizen tussen huis en werk. Aanvankelijk bood het regionale tramvervoer hiervoor een uitkomst. De tram maakte echter snel plaats voor nieuwe vervoersmiddelen: de bus, de auto en de fiets. Na de Eerste Wereldoorlog nam het aantal auto’s op Gelderse wegen snel toe. Fietsen werden op grote schaal gefabriceerd in rijwielfabrieken, waaronder de Gazellefabriek in het Gelderse Dieren. In de tweede helft van de twintigste eeuw zette de infrastructurele verdichting van Gelderland door. De laatste geïsoleerde delen werden in de jaren vijftig en zestig ontsloten door de uitbreiding van het provinciale wegennetwerk.

Nieuwe nieuwsvoorzieningen

Er kwamen niet alleen nieuwe middelen om mensen te vervoeren, maar ook om sneller te communiceren. Het aantal telefoonaansluitingen in Gelderland groeide. Met deze vernuftige uitvinding kon je binnen enkele seconden iemand spreken aan de andere kant van het land. Na de bouw van het zendstation Radio Kootwijk kon men vanaf de jaren twintig zelfs bellen met familie en vrienden in Nederlands-Indië. Ook het aanbod aan (verschillende soorten) nieuwsvoorzieningen groeide. Nieuwe kranten brachten dagelijks het nieuws op de mat. De radio werd vanaf de jaren dertig steeds populairder. En enkele decennia later kwam de televisie op de markt, een meubelstuk dat nu niet meer weg te denken is uit het interieur.

Elektriciteitscentrales en grote fabrieken

Het aantal grote fabrieken nam in het begin van de twintigste eeuw toe. Zulke fabrieken hadden veel energie nodig. Nieuwe Gelderse elektriciteitscentrales leverden niet alleen stroom voor de industrie, maar ook voor straatverlichting, woningen en trams. Op steeds grotere schaal zorgden de fabrieken op hun beurt voor nieuwe producten. Zo produceerde kunstzijdefabriek Enka in Arnhem (later opgegaan in de multinational Akzo-Nobel) garen uit houtvezels. Behalve kunstzijdefabrieken telde Gelderland in de eerste helft van de twintigste eeuw o.a. ook een betonfabriek, rubberfabriek en bandenfabriek. Het aantal fabrieksarbeiders groeide in deze periode sterk.

Kunstmest en stoomploegen

Tegelijkertijd liep het aantal landbouwarbeiders terug als gevolg van de landbouwmodernisering. Kunstmest en veevoer kwamen voor veel boeren als geroepen. Met de stoomploeg en de trekker konden boeren een stuk eenvoudiger het land omploegen. Nieuwe coöperaties maakten bovendien het verwerken en verkopen van landbouwproducten een stuk gemakkelijker. Bij coöperatieve zuivelfabrieken konden boeren hun melk laten verwerken tot kaas en boter. Bij coöperatieve veilingen konden kersenkwekers uit de Betuwe hun fruit verkopen. En bij coöperatieve boerenleenbanken konden boeren om een lening vragen voor investeringen in hun boerenbedrijf. Ook het landbouwonderwijs maakte sprongen. De Geldersch-Overijsselsche Maatschappij van Landbouw organiseerde veel bijeenkomsten en (avond)cursussen. In 1918 werd de Wageningse Rijkslandbouwschool omgedoopt tot Landbouwhogeschool, en in 1989 kreeg deze de status van landbouwuniversiteit.

Schaalvergroting zet door

Na de oorlog zette de vernieuwing in de landbouw verder door. Het opvoeren van de landbouwproductie stond hoog op de wederopbouwagenda. Dankzij Marshallhulp vanuit de Verenigde Staten kon de landbouw op grote schaal verder moderniseren, onder meer door het inzetten van trekkers en melkmachines. Als gevolg van de mechanisering nam het aantal arbeiders in de naoorlogse landbouw nog verder af. Kleine boerenbedrijven maakten plaats voor nieuwe grootschalige, gespecialiseerde akkerbouwbedrijven en veehouderijen.

Stedenbouwkundige modernisering

Na Tweede Wereldoorlog was de schade groot. De Betuwe had onder water gestaan en veel Gelderse steden en dorpen lagen in puin. Dit bood ruimte voor stedenbouwkundige vernieuwingen. En dat was ook hard nodig. Tussen 1945 en 1970 kwamen er een half miljoen mensen in Gelderland bij. De hamvraag was: hoe ga je al die mensen huisvesten? Zeker in Arnhem en Nijmegen, waar de oorlog veel huizen verwoest had, was dit een probleem. In rap tempo werden grote nieuwbouwwijken aangelegd. Het Rijk bepaalde in de Tweede Nota Ruimtelijke Ordening (1966) welke gebieden mochten groeien en welke niet. De overheid greep niet alleen op het gebied van stedenbouw, maar ook in de provinciale economie. Elke provincie kreeg een Economisch Technologisch Instituut (ETI). Deze organisatie onderzocht de provinciale economie en keek waar verbeteringen te behalen vielen. Het Gelderse ETI kwam er in 1946.

Nieuwe werkgelegenheid

Na de oorlog groeiden veel oude bedrijven en deden nieuwe bedrijven hun intrede. Ditmaal niet alleen op het platteland, maar ook in de steden. Vooral Nijmegen ontwikkelde zich tot industriestad, met onder meer een heftruckfabriek, een transistorenfabriek en een gloeilampenfabriek. Veel arbeiders gingen pendelen tussen stad en platteland – wat goed te doen was sinds de verbetering van de infrastructuur. Aanvankelijk nam het aantal arbeidsplaatsen in de industrie toe. Er moesten zelfs gastarbeiders worden ingeschakeld om al het werk aan te kunnen. Aanvankelijk bleven de lonen laag door een ‘geleide loonpolitiek’. Toen de overheid die politiek in 1963 losliet, werden de lonen hoger en schakelden fabrikanten steeds meer over op machines die het werk goedkoper konden doen. De werkloosheid liep snel op. Vanaf de jaren negentig nam vooral het aantal werknemers in de dienstverlening, toeristische sector en overheidsorganisaties toe.

Huishoudelijke apparaten

Vernieuwingen deden zich niet alleen voor in de landbouw en de industrie, maar ook in het huishouden. Vanaf de jaren vijftig kwamen huishoudelijke apparaten als wasmachines, stofzuigers en koelkasten binnen het bereik van steeds meer gezinnen. Koken en schoonmaken werden een stuk gemakkelijker. Met het stijgen van de lonen konden steeds meer gezinnen zich zulke luxe hulpmiddelen veroorloven, van een staafmixer tot een eigen ijskast.

Onderwijs in Gelderland

In 1901 werd in Nederland leerplicht ingevoerd voor kinderen tot 12 jaar. In de eerste helft van de twintigste eeuw kwam het grootste gedeelte van de kinderen niet verder dan de lagere school. Maar vanaf de jaren vijftig werd het steeds gebruikelijker om ook voortgezet onderwijs te volgen. Het aantal tuin- en landbouwscholen groeide, gevolgd door nieuwe technische scholen, huishoudscholen en algemeen vormend onderwijs. Verschillende maatregelen moedigden mensen aan om door te leren. Zo werd de leerplicht verlengd naar 9 jaar (in 1969) en naar 10 jaar (in 1975). De Mammoetwet (1968) bracht verschillende schooltypen onder in één stelsel, wat doorstromen een stuk eenvoudiger maakte. Er ontstonden grote scholengemeenschappen, waar leerlingen uit een hele streek samenkwamen. Wie daarna door wilde leren, kon naar het middelbaar en hoger beroepsonderwijs. In Arnhem kwamen vooral technische en kunstzinnige opleidingen van de grond. Nijmegen ontwikkelde zich tot universiteitsstad.

Een geglobaliseerde samenleving

De opkomst van de verzorgingsstaat en de groeiende ontkerkelijking zorgden ervoor dat de verzuilde samenleving afbrokkelde. In een snel veranderende wereld zochten en vonden mensen houvast bij oude en heruitgevonden tradities, zoals jaarlijkse schutterswedstrijden. Ook nieuwe tradities zoals carnavalsoptochten, het fruitcorso en de Nijmeegse Vierdaagse genoten (en genieten) populariteit. Ondertussen werd de wereld steeds groter. Nieuwe wegen en treinen verkleinden de reistijd naar Amsterdam, Den Haag, Utrecht en Berlijn. Gelderland werd onderdeel van een Europees netwerk en een geglobaliseerde samenleving. De Geldersen drinken Amerikaanse frisdranken, eten Spaanse sinaasappelen en staan voortdurend in contact met de wereld via radio, televisie, telefoon en internet.