19e eeuw

Van Staatskerk naar katholiek reveil

Sinds de Tachtigjarige Oorlog was de situatie op geloofsgebied relatief rustig in Nederland en daarmee ook in Gelderland. De Bataafse revolutie van 1795, gedreven door verlichte waarden, bracht daar verandering in. Het eerder nog gedoogde katholieke geloof werd nu formeel gelijkgesteld aan het protestantse. In 1814 werd dit weer voor enkele decennia teruggedraaid. Maar in 1848 werd het gelijkheidsbeginsel definitief in een nieuwe Nederlandse grondwet vastgelegd. Dat had grote effecten op het religieuze landschap in Gelderland, letterlijk en figuurlijk. In de negentiende eeuw werden er nieuwe katholieke kerken gebouwd maar er ontstonden ook nieuwe kerkelijke stromingen.

Vrijheid, gelijkheid en broederschap

In 1795 grepen revolutionaire patriotten (Bataven) de macht in Nederland. Ze hervormden Nederland tot een eenheidsstaat. Het Gelderse gewest met zijn kwartieren verloor daarmee zijn zelfstandigheid. De overheid droeg niet meer het protestantse geloof uit maar verlichte idealen. Deze waren gebaseerd op het voorbeeld van de Fransen: vrijheid, gelijkheid en broederschap. Dit moest ook gelden voor mensen van andere gezindten. De Nederduits Gereformeerde Kerk verloor in deze periode officieel haar voorrangspositie. De kerkelijke instituties kwamen onder toezicht van de staat; ineens was de wereldlijke macht (formeel) boven de geestelijke macht gesteld.

De Bataafse katholiek

In de Bataafs-Franse tijd waren katholieken formeel niet langer tweederangsburgers. In 1799 werd in Huis Bergh (’s-Heerenberg) zelfs weer een priesteropleiding ingericht. De kerken moesten worden herverdeeld over de geloven, afhankelijk van wie er het meeste ‘recht’ op had: de zogenoemde ‘kerknaasting’. Katholieken konden hierdoor weer aanspraak maken op hun oude kerkgebouwen. Alhoewel volgens de wet de verschillende geloven gelijk moesten worden behandeld, ging dit in de praktijk niet vanzelf. Vaak moest de overheid ingrijpen in plaatselijke conflicten tussen katholieken en protestanten. Daarbij bleven de katholieken in de praktijk achtergesteld, ondanks het gelijkheidsbeginsel. Bisdommen werden niet in ere hersteld en kloosters mochten vanaf 1812 wederom geen nieuwe leden aannemen.

Kerk en koning

De Bataafse Republiek was geen lang leven beschoren, evenmin als de daaropvolgende staatsvormen. In 1814 kregen de Oranjes weer het gezag terug, en werd Nederland een koninkrijk. Veel keerde terug naar de oude situatie. Zo ook de positie van de gereformeerde kerk (vanaf 1816 de Nederlands Hervormde Kerk) als belangrijkste kerkgenootschap. Al bleef deze wel ondergeschikt aan de staat: de koning was voortaan hoofd van de kerk. Openbaar onderwijs werd nu de norm, al had dit wel een algemeen-protestantse ondertoon. Daarnaast werd het mogelijk om bijzonder onderwijs te geven op religieuze basis. De Klokkenberg in Nijmegen was in 1844 de eerste protestants-christelijke school in Nederland.

De Afscheiding(en)

Niet iedereen was tevreden met de verminderde invloed van de kerk en de macht die de staat over de kerk had. Geleidelijk aan was de Nederlands Hervormde Kerk minder streng in de leer geworden, en ook daar was niet iedereen het mee eens. De onvrede leidde in 1834 tot de (eerste) Afscheiding, waarbij de ontevredenen eigen kerkgemeenschappen oprichtten. In Gelderland liep men niet zo hard van stapel. Dit kwam omdat in Gelderland veel landbezitters (de adel) politieke en kerkelijke macht hadden over de lokale bevolking. Zij hadden dus veel te verliezen als ze de kerk de rug toekeerden. Later in de negentiende eeuw zou nog een tweede landelijke afscheiding in 1886, de Doleantie van Abraham Kuyper, volgen.

Herstel katholieke kerk

Met de grondwet van 1848 verloor de koning zijn zeggenschap over de kerk. Ook werd nu vrijheid van godsdienst ingevoerd. Voor de katholieken betekende dit dat de bisschoppelijke hiërarchie kon worden hersteld, waarmee de Paus weer religieuze zeggenschap had op Nederlandse grond. Dat gebeurde in 1853. Gelderland viel deels onder het bisdom Den Bosch en deels onder Utrecht. In de provincie werden talrijke nieuwe kloosters gesticht. Paters en zusters gingen zich bezighouden met onderwijs en ziekenzorg op katholieke grondslag. Desondanks bleven er beperkingen rusten op de katholieke kerk. Gelijkheid was er nog niet helemaal: openbare uitingen van het katholieke geloof, zoals het houden van processies, kenden beperkingen. De Omdracht van Huissen was lange tijd een van de twee officieel toegestane processies in Nederland.

Waterstaatskerken en neogotiek

Het gebouwde religieuze landschap in Gelderland veranderde aanzienlijk in de negentiende eeuw. Omdat de staat verantwoordelijk was voor de kerk, was zij dat ook voor kerkgebouwen. In 1824 werd dan ook besloten dat geen kerk gebouwd of verbouwd mocht worden zonder toestemming van de overheid. Ingenieurs van Rijkswaterstaat gaven aanwijzingen of leverden de bouwplannen voor nieuwe, zogenoemde ‘Waterstaatskerken’. Veel nieuwe kerken werden gebouwd in neoclassicistische stijl. Door het herstel van de katholieke hiërarchie in 1853 kwamen er ook veel katholieke kerken bij. Die werden in de tweede helft van de negentiende eeuw meestal gebouwd in neogotische stijl, een verwijzing naar de hoogtijdagen van het katholicisme gedurende de middeleeuwen. Veel van de Gelderse katholieke kerken zijn ontworpen door architect Pierre Cuypers.

Jodendom in Gelderland

Het religieuze landschap van Nederland bestond niet alleen maar uit protestanten en katholieken. Het Jodendom had sinds de Bataafse Republiek een min of meer geaccepteerde plek in de maatschappij, naast de christelijke geloven. De nieuwe grondwettelijke vrijheid van godsdienst zorgde niet voor een aanzienlijke groei van het aantal Joden in de negentiende eeuw. Wel kregen Joden (net als de katholieken) meer de mogelijkheid om zich te ontplooien in de maatschappij, alhoewel dat wel traag ging. Meer welvaart in de gemeenschap leidde tot de bouw van nieuwe synagogen. In de negentiende eeuw bevonden de grotere Joodse gemeenschappen van Gelderland zich in de grote steden Arnhem, Nijmegen en Zutphen, maar ook in Elburg.