19e eeuw
Taal, kunst & cultuur
De romantische blik van een kunstenaar
De bestuurlijke veranderingen in Nederland vanaf 1795 gingen gepaard met veel maatschappelijke vernieuwingen. Deze hadden ook effect op het culturele leven in Gelderland. Zo gingen door de afschaffing van gildes kunstenaars minder in de leer bij een meester, maar kregen ze steeds vaker les aan academies. Door de Romantiek, de heersende culturele trend van begin negentiende eeuw, bestond er veel interesse in zaken uit het (verre) verleden. Daarbij ging het niet alleen om de grootse en meeslepende zaken uit de geschiedenis, ook de belangstelling voor volkscultuur groeide. Men verdiepte zich in lokale verhalen, taal, gewoontes en klederdracht.
Kunstenaarskolonies
Een bekend Arnhems voorbeeld van de opkomende kunstacademies was Kunstoefening (1802). Diverse schilders, beeldhouwers en tekenaars met wortels in Gelderland leerden hier de fijne kneepjes van het vak. Begin jaren 1840 ontstond op de Veluwzoom, rond Oosterbeek, de eerste Nederlandse kunstenaarskolonie. Deze groeide uit tot een kweekvijver voor Nederlands impressionistisch schildertalent. Maar ook bij Nunspeet, aan de noordkant van de Veluwe, streken kunstenaars neer. De meeste kunstenaarskoloniën in Nederland stierven na de Eerste Wereldoorlog een stille dood, maar Nunspeet bleef tot ver in de twintigste eeuw populair.
De opkomst van een Gelderse identiteit
Met de inrichting van het Koninkrijk der Nederlanden in 1814 groeide een romantische behoefte aan het formuleren en vastleggen van de nationale identiteit en geschiedenis. Grote historische helden en hun verhalen werden geëerd via de literatuur en de kunst. In Gelderland werden figuren als de legerleider Jan van Schaffelaar, die zijn leven gaf voor zijn soldaten, en Karel van Egmond, hertog van Gelre, op het schild gehesen. Ook geheimzinnige figuren uit de Gelderse geschiedenis werden uit de vergetelheid gehaald; de negentiende-eeuwse Gelderse dichter Anthony Staring schreef gedichten over de middeleeuwse Leonora van Barchem die ooit wegkwijnde in kasteel Staverden.
Monumenten
Een typisch negentiende-eeuwse ontwikkeling in de kunst was het plaatsen van monumenten. Deze werden opgericht ter ere van een persoon of gebeurtenis. Zo kreeg de eerdergenoemde Leonora een monument bij Staverden. Natuurlijk werden in Gelderland de oude Gelderse helden geëerd, zoals Carl Linnaeus, een befaamde student aan de Universiteit van Harderwijk. Maar ook actuele zaken zoals het aanleggen van de spoorlijn tussen Nijmegen en Kleef werden herdacht met kunst in de openbare ruimte. Het nieuwe koningshuis bood eveneens aanleiding voor het oprichten van monumenten. Bij geboortes, huwelijken en inhuldigingen van leden van het koningshuis werden in heel Gelderland gedenkbomen geplant of fonteinen geplaatst.
Volkscultuur en literatuur
Naast de bekende historische verhalen en personen kreeg ook het minder grootse en meeslepende aandacht, zoals volkscultuur. Plaatselijke Gelderse klederdracht werd in de negentiende eeuw gecultiveerd als een uiting van lokale identiteit. Ook de Gelderse literatuur in de negentiende eeuw richtte zich vooral op het vinden, bestendigen en verheerlijken van de eigen cultuur en natuur. Zo werd in 1878 het eerste deel van Jacob Jan Cremers’ Betuwsche Novellen gedrukt, met daarin een schets van het regionale plattelandsleven. Een belangrijke publicatiereeks was de Geldersche Volksalmanak, die verscheen vanaf 1834. De reeks bevatte lofdichten op Gelderland, historische en archeologische ontdekkingen en korte verhalen.
Verheffing
Vanwege het heersende verheffingsideaal werden in de negentiende eeuw ook culturele instellingen opgericht voor het volk. Zo werden in de grotere steden schouwenburgen gebouwd en bibliotheken opengesteld. De eerste voorlopers van de musea, de ‘oudheidskamers’, zagen het licht. In eerste instantie werden daar geen aparte gebouwen voor opgetrokken; ze besloegen vaak een verdieping van het gemeentehuis. Zo kon iedereen (tegen een kleine vergoeding) door middel van objecten kennis maken met het verleden van zijn of haar woonplaats en regio.
Architectuur
Na de roerige Bataafs-Franse tijd werd de adel in 1814 in ere hersteld. Adellijke families spanden zich in om hun landgoederen in ere te herstellen. Oude Gelderse kastelen en huizen werden in de negentiende eeuw gerenoveerd. De heersende architectuur blikte vooral terug op de bouwstijlen uit voorbije tijden. Neorenaissance en neoclassicisme raakten in zwang, de bouwstijlen van de Gouden Eeuw. Met de gelijkstelling van alle religies door de grondwet van 1848 kwam dankzij de katholieken ook de neogotiek op. De architecten die werkten in deze bouwstijl grepen terug naar de hoogtijdagen van het katholicisme in Nederland, de late middeleeuwen. Ook in Gelderland verrezen grote neogotisch gebouwen.
Stadsuitbreidingen
Maar niet al het erfgoed kon rekenen op een herwaardering. Stadswallen, poorten en achterstandsbuurten gingen tegen de vlakte bij het uitbreiden van de grote steden. Arnhem, Nijmegen en Zutphen groeiden gigantisch aan het einde van de negentiende eeuw. Er werden statige huizen gebouwd om de rijken aan te trekken, en de krotten in de achterstandswijken maakten plaats voor arbeiderswoningen. Daarnaast werden er grote parken ingericht waar stadsbewoners zich konden verpozen.
Verenigingen
Nederland staat bekend als verenigingsland, en Gelderland doet daar niet voor onder Welvarende heren verenigden zich al sinds de achttiende eeuw in sociëteiten en genootschappen. Deze trend werd voortgezet; vaak zetten deze clubs zich in voor de minderbedeelden in de samenleving. Daarnaast werden in de negentiende eeuw verenigingen opgericht voor verschillende doeleinden, zoals sport, muziek en andere vrijetijdsbestedingen. Voetbalclubs die wij tegenwoordig nog kennen, zoals Vitesse of Eendracht (een voorloper van N.E.C.) stammen nog uit het einde van de negentiende eeuw.
Bezoek de musea
Deze musea vertellen met hun vaste collectie het verhaal van Taal, kunst & cultuur in de tijd van de 19e eeuw.
Luister naar de podcast
Ontdek in de Verhaal van Gelderland Podcast verrassende feiten, nieuwe inzichten en spannende verhalen over het thema Taal, kunst & cultuur in de tijd van de 19e eeuw.
de podcast
De immense aantrekkingskracht van het Gelderse landschap
In het Noord-Veluws Museum ontdekken we schilderijen van kunstenaars die rond 1900 in Nunspeet neerstreken. Zij lieten zich inspireren door het ongerepte landschap en het harde boerenleven op het Gelderse platteland. Harry Tijssen en Greet Hagendoorn gidsen ons in deze aflevering langs de mooiste kunstwerken in dit Nunspeetse museum. Historicus Jonn van Zuthem vertelt ons meer over de kunst en cultuur in de andere delen van het negentiende-eeuwse Gelderland.
Bekijk Gelderse collecties
Deze collectiestukken, afkomstig uit Gelderse collecties, passen bij het thema Taal, kunst & cultuur in de tijd van de 19e eeuw.
de collectiestukken
Dienstmeisje en melkverkoopster aan de deur
Nederlands Openluchtmuseum
Beeldje van Eva St. Clare en Uncle Tom, 1852–1860
Nederlands Openluchtmuseum
Gedenkbord 25-jarig huwelijk koning Willem III, 1864–1865
Nederlands Openluchtmuseum
Lees meer verhalen
Deze verhalen vertellen je meer over het thema Taal, kunst & cultuur in de tijd van de 19e eeuw.
de verhalen
De Nijkerksche Courant
Het eerste exemplaar van een eigen krant voor Nijkerk, de Nijkerksche Courant, verschijnt in 1867. De krant wordt de eerste jaren gemaakt en gedrukt..
Schrijvers, schilders en de opkomst van het toerisme
In de negentiende eeuw ontdekten ook in Nederland romantische schrijvers en wandelaars de stuwwal bij Nijmegen en het rivierenlandschap. In hun..
De Dichtende Dokter en zijn voorgangers
Daar is een zek’re plaats, men noemt ze Stad van Buren, Dáár heb ik mijn beroep, en doe er heelkunst-kuren..